«Մենք ոչ ոք ենք», - ասում են «ուրվական երկրից» փախստականները

Ներկայացնում ենք The Washington Post թերթի մեկնաբան Դեյվիդ Իգնեշիուսի A cry for the refugees of emptied Nagorno-Karabakh: ‘We are nobody’ հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:

Դեյվիդ Իգնեշիուս

Անցյալ շաբաթ ադրբեջանական հեռուստատեսությունը ցույց տվեց, թե ինչպես են քանդում Լեռնային Ղարաբաղի նախկին խորհրդարանի շենքը: Դա խորհրդանշական վերջնական հարված էր տարածքին, որից փախել է ավելի քան 100,000 մարդ՝ հետեւում թողնելով ամայի գյուղեր ու դատարկ փողոցներ:

«Մենք ոչ ոք ենք», - ասում է Արտակ Բեգլարյանը՝ Ղարաբաղի նախկին օմբուդսմենը եւ այժմ նրա սակավաթիվ հանրային պաշտպաններից մեկը: Ղարաբաղի գրեթե բոլոր հայ բնակիչների պես՝ նա փախավ հարեւան Հայաստան, երբ սեպտեմբերին ադրբեջանական զորքը վերահսկողություն հաստատեց: «Ուրվական երկիր է», - ասում է Բեգլարյանը այդ ժայռոտ, կանաչագեղ շրջանի մասին, որտեղ ծնվել է:


Հայաստանը «դժվարությամբ փորձում է հոգալ փախստական դարձած 100,000 էթնիկ եղբայրների մասին», - ասվում է Միջազգային ճգնաժամային խմբի զեկույցում: Հայաստանի կառավարությունը տրամադրում է փոքրիկ նպաստներ, սակայն դրանք էլ կարող են շուտով վերջանալ: Միջազգային հարթակներում չեն քննարկում պատերազմի հետեւանքով տեղահանված ղարաբաղցիների «վերադարձի իրավունքը», թեեւ նրանք ցանկանում են հետ գնալ, բերել իրենց իրերը կամ պարզապես այցելել ընտանեկան գերեզմանները:

Իրենց պապենական տները լքած ղարաբաղցիների վիճակը մեծ մասամբ անտեսվել է Գազայի եւ Ուկրաինայի պատերազմներով զբաղված աշխարհում: Բայց Ղարաբաղը էթնիկ զտման ցայտուն օրինակ է օրենքով Ադրբեջանի կողմից վերահսկվող տարածքում, որը մինչեւ անցյալ տարի գրեթե ամբողջությամբ բնակեցված էր էթնիկ հայերով: Այժմ, ըստ Բեգլարյանի, ընդամենը 21 հայ է մնացել 120,000 բնակչություն ունեցող տարածքում: Պետքարտուղարության պաշտոնյան ինձ ասաց, որ այդ թիվը մոտ 30 ընտանիք է, ինչը ցանկացած դեպքում չնչին է:

Հայոց պատմությունը նման ողբերգությունների պատում է, ինչը հայ մեծանուն բանաստեղծ Վահան Թեքեյանը արտահայտել է իր «Փոշի-ազգ» բանաստեղծության վերնագրով: Թեքեյանը ապրել է տարագրության մեջ 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանությունից հետո, որը ընթացքում, պատմաբանների կարծիքով, սպանվել է ավելի քան 1 միլիոն հայ: Այդ սպանդի ժամանակ զոհվել են նաեւ իմ ընտանիքի անդամները:

Աքսորի եւ մահվան այս կրկնվող շրջանը մասամբ պայմանավորված է աշխարհագրությամբ: Հայաստանն առաջինն էր, որ ընդունեց քրիստոնեությունը 301 թվականին: Սակայն դարերի ընթացքում աճեց մահմեդական հարեւանների հետ լարվածությունը, որը 1915-ի ցեղասպանության ժամանակ վերածվեց աղետի: Ռուսաստանը պատմականորեն Հայաստանի պաշտպանն էր, բայց Խորհրդային Միության կողմից Ղարաբաղի կարգավիճակը դասական սովետական «բաժանիր եւ տիրիր» մանեւր էր. օրենքով ադրբեջանական հանրապետության մաս, բայց էթնիկապես հայկական:

Ղարաբաղի երկիմաստ կարգավիճակը պայթեց հետխորհրդային ժամանակաշրջանում: Հայաստանը 1991 թվականից հետո վերահսկողություն ստանձնեց տարածքի նկատմամբ, իսկ հետո կորցրեց այն 2020-ի պատերազմում: 2020 թվականի հակամարտությունը դադարեցնելու համար Ռուսաստանը խաղաղության համաձայնագիր բանակցեց, սակայն Մոսկվան ավելի զբաղված էր Ուկրաինայով եւ չդիմադրեց, երբ անցյալ աշնանը Ադրբեջանն իր ձեռքն առավ վերահսկողությունը: Ղարաբաղցիները փախան Հայաստան, սակայն այնտեղի իշխանությունը դժվարությամբ է ինտեգրում նրանց:

«Հայաստանը խնդիրներ ունի ինտեգրելու ավելի քան 100,000 փախստականների, որոնք լքել են Լեռնային Ղարաբաղը», - նշվում է Միջազգային ճգնաժամային խմբի զեկույցում: «Երեւանը փորձել է առատաձեռն լինել, բայց չունի միջոցներ եւ երկարաժամկետ ծրագիր՝ անպաշտպան թողնելով տեղահանվածներին, որոնց ապագան անորոշ է»:

Բեգլարյանն ինձ հանդիպեց Վաշինգտոնում, որտեղ նա փորձում է աջակցություն ստանալ ԱՄՆ կառավարությունից: Սակայն Բայդենի վարչակազմը, ինչպես եւ նախորդները, հայտնվել է հայկական հարցի նկատմամբ կարեկցանքի, ՆԱՏՕ-ի դաշնակից Թուրքիայի եւ Իրանի դեմ օգտակար գործընկեր Ադրբեջանի արանքը: Պետքարտուղարության բարձրաստիճան մի պաշտոնյա ինձ ասաց, որ ամերիկացի դիվանագետները բարձրացրել են «վերադարձի իրավունքի» հարցը Ադրբեջանի ներկայացուցիչների մոտ: Սակայն պետության ուշադրության կենտրոնում է Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ խաղաղության համաձայնագիրն է:

Ադրբեջանցի պաշտոնյաներն ասում են, որ Ղարաբաղում էթնիկ զտումների մասին հայտարարություններն «անհիմն» են: Նրանք պնդում են, որ հայկական վերահսկողության տասնամյակների ընթացքում ադրբեջանցիները քշվել են Ղարաբաղից, եւ նրանք նույնպես իրավունք ունեն հայրենադարձության, ինչը նախագահ Իլհամ Ալիեւն անվանել է «Մեծ վերադարձի ծրագիր»:

Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ խաղաղ բանակցությունները շարունակվում են: Երկու երկրների ղեկավարները հանդիպեցին անցյալ ամիս Մյունխենի համաժողովի ժամանակ, իսկ արտգործնախարարները փետրվարի 28-ին Բեռլինում բանակցությունների եւս մեկ փուլ անցկացրին: Դեկտեմբերին Ադրբեջանը Հայաստանի հետ համատեղ հայտարարություն արեց, որում ասվում էր, որ երկու երկրները ցանկանում են կարգավորել հարաբերությունները եւ «կիսում են այն տեսակետը, որ երկար սպասված խաղաղության հասնելու պատմական հնարավորություն կա»:

Սակայն առայժմ նախկին ղարաբաղցիները անօթեւան են եւ դժվար կացության մեջ, իսկ մի քանիսը բանտարկված են Բաքվում: Բեգլարյանը եւ օմբուդսմենի պաշտոնում նրա իրավահաջորդ Գեղամ Ստեփանյանն ինձ պատմեցին, որ սերտորեն համագործակցում էին Ռուբեն Վարդանյանի հետ, որը նախքան ադրբեջանցիների կողմիղ գրավվելը Արցախի պետնախարարն էր:

Պետդեպարտամենտի պաշտոնյաներն ինձ ասացին, որ Բաքվում գտնվող «մի քանի տասնյակ» ղարաբաղցի բանտարկյալներից Վարդանյանն ամենաականավորն է:

Անցյալ տարի, երբ հայերը փախան Ղարաբաղից, նրանք թողեցին մոտ 400 եկեղեցի եւ այլ կրոնական վայրեր, ասվում է «Ռոյթերս»-ի զեկույցում: Վաշինգտոնի «Աստվածաշնչի թանգարանը» իր կայքում հաստատում է. «Այսօր Ղարաբաղում դեռ կան բարձրարժեք եկեղեցիներ, վանքեր, խաչքարեր եւ սրբավայրեր, որոնցից շատերը հայերեն լեզվով գրություններ ունեն՝ անցյալ դարերի մարդկանց անուններով, պատմություններով եւ աղոթքներով»:

«Սիրտս ցավում է, ես վրդովված եմ հազարավոր հայերի համար, որոնց մեկուսացրին, սովի մատնեցին, իսկ հետո ստիպեցին լքել իրենց տները Ադրբեջանի կառավարության հարձակման հետեւանքով: Անչափ կարեւոր է, որ մենք աջակցություն տրամադրենք փախստականներին այս դժվարին ժամանակաշրջանում եւ երկու ազգերի միջեւ կայուն խաղաղության ուղի գտնենք», - ասաց սենատոր Գարի Փիթերսը: Կոնգրեսում նա առաջնորդում է Ղարաբաղի հայերին օգնելու ջանքերը:

Պատմությունը արյունալի հակամարտությունների պատում է, երբ մարդկանց ստիպել են լքել իրենց հողերը եւ փախստական դառնալ: Գուցե մենք կարծում ենք, որ ապրում ենք ավելի ժամանակակից աշխարհում, որտեղ պատերազմի ավերածությունները վերահսկում է միջազգային իրավունքը եւ ՄԱԿ-ը: Բայց այն վայրերի ցանկին, որտեղ այդ կանոնները կարծես չեն գործում, կարող ենք ավելացնել Լեռնային Ղարաբաղի դատարկված տարածքը:

Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի

Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները:

Ներկայացնում ենք The Washington Post թերթի մեկնաբան Դեյվիդ Իգնեշիուսի A cry for the refugees of emptied Nagorno-Karabakh: ‘We are nobody’ հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:

Դեյվիդ Իգնեշիուս

Անցյալ շաբաթ ադրբեջանական հեռուստատեսությունը ցույց տվեց, թե ինչպես են քանդում Լեռնային Ղարաբաղի նախկին խորհրդարանի շենքը: Դա խորհրդանշական վերջնական հարված էր տարածքին, որից փախել է ավելի քան 100,000 մարդ՝ հետեւում թողնելով ամայի գյուղեր ու դատարկ փողոցներ:

«Մենք ոչ ոք ենք», - ասում է Արտակ Բեգլարյանը՝ Ղարաբաղի նախկին օմբուդսմենը եւ այժմ նրա սակավաթիվ հանրային պաշտպաններից մեկը: Ղարաբաղի գրեթե բոլոր հայ բնակիչների պես՝ նա փախավ հարեւան Հայաստան, երբ սեպտեմբերին ադրբեջանական զորքը վերահսկողություն հաստատեց: «Ուրվական երկիր է», - ասում է Բեգլարյանը այդ ժայռոտ, կանաչագեղ շրջանի մասին, որտեղ ծնվել է:


Հայաստանը «դժվարությամբ փորձում է հոգալ փախստական դարձած 100,000 էթնիկ եղբայրների մասին», - ասվում է Միջազգային ճգնաժամային խմբի զեկույցում: Հայաստանի կառավարությունը տրամադրում է փոքրիկ նպաստներ, սակայն դրանք էլ կարող են շուտով վերջանալ: Միջազգային հարթակներում չեն քննարկում պատերազմի հետեւանքով տեղահանված ղարաբաղցիների «վերադարձի իրավունքը», թեեւ նրանք ցանկանում են հետ գնալ, բերել իրենց իրերը կամ պարզապես այցելել ընտանեկան գերեզմանները:

Իրենց պապենական տները լքած ղարաբաղցիների վիճակը մեծ մասամբ անտեսվել է Գազայի եւ Ուկրաինայի պատերազմներով զբաղված աշխարհում: Բայց Ղարաբաղը էթնիկ զտման ցայտուն օրինակ է օրենքով Ադրբեջանի կողմից վերահսկվող տարածքում, որը մինչեւ անցյալ տարի գրեթե ամբողջությամբ բնակեցված էր էթնիկ հայերով: Այժմ, ըստ Բեգլարյանի, ընդամենը 21 հայ է մնացել 120,000 բնակչություն ունեցող տարածքում: Պետքարտուղարության պաշտոնյան ինձ ասաց, որ այդ թիվը մոտ 30 ընտանիք է, ինչը ցանկացած դեպքում չնչին է:

Հայոց պատմությունը նման ողբերգությունների պատում է, ինչը հայ մեծանուն բանաստեղծ Վահան Թեքեյանը արտահայտել է իր «Փոշի-ազգ» բանաստեղծության վերնագրով: Թեքեյանը ապրել է տարագրության մեջ 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանությունից հետո, որը ընթացքում, պատմաբանների կարծիքով, սպանվել է ավելի քան 1 միլիոն հայ: Այդ սպանդի ժամանակ զոհվել են նաեւ իմ ընտանիքի անդամները:

Աքսորի եւ մահվան այս կրկնվող շրջանը մասամբ պայմանավորված է աշխարհագրությամբ: Հայաստանն առաջինն էր, որ ընդունեց քրիստոնեությունը 301 թվականին: Սակայն դարերի ընթացքում աճեց մահմեդական հարեւանների հետ լարվածությունը, որը 1915-ի ցեղասպանության ժամանակ վերածվեց աղետի: Ռուսաստանը պատմականորեն Հայաստանի պաշտպանն էր, բայց Խորհրդային Միության կողմից Ղարաբաղի կարգավիճակը դասական սովետական «բաժանիր եւ տիրիր» մանեւր էր. օրենքով ադրբեջանական հանրապետության մաս, բայց էթնիկապես հայկական:

Ղարաբաղի երկիմաստ կարգավիճակը պայթեց հետխորհրդային ժամանակաշրջանում: Հայաստանը 1991 թվականից հետո վերահսկողություն ստանձնեց տարածքի նկատմամբ, իսկ հետո կորցրեց այն 2020-ի պատերազմում: 2020 թվականի հակամարտությունը դադարեցնելու համար Ռուսաստանը խաղաղության համաձայնագիր բանակցեց, սակայն Մոսկվան ավելի զբաղված էր Ուկրաինայով եւ չդիմադրեց, երբ անցյալ աշնանը Ադրբեջանն իր ձեռքն առավ վերահսկողությունը: Ղարաբաղցիները փախան Հայաստան, սակայն այնտեղի իշխանությունը դժվարությամբ է ինտեգրում նրանց:

«Հայաստանը խնդիրներ ունի ինտեգրելու ավելի քան 100,000 փախստականների, որոնք լքել են Լեռնային Ղարաբաղը», - նշվում է Միջազգային ճգնաժամային խմբի զեկույցում: «Երեւանը փորձել է առատաձեռն լինել, բայց չունի միջոցներ եւ երկարաժամկետ ծրագիր՝ անպաշտպան թողնելով տեղահանվածներին, որոնց ապագան անորոշ է»:

Բեգլարյանն ինձ հանդիպեց Վաշինգտոնում, որտեղ նա փորձում է աջակցություն ստանալ ԱՄՆ կառավարությունից: Սակայն Բայդենի վարչակազմը, ինչպես եւ նախորդները, հայտնվել է հայկական հարցի նկատմամբ կարեկցանքի, ՆԱՏՕ-ի դաշնակից Թուրքիայի եւ Իրանի դեմ օգտակար գործընկեր Ադրբեջանի արանքը: Պետքարտուղարության բարձրաստիճան մի պաշտոնյա ինձ ասաց, որ ամերիկացի դիվանագետները բարձրացրել են «վերադարձի իրավունքի» հարցը Ադրբեջանի ներկայացուցիչների մոտ: Սակայն պետության ուշադրության կենտրոնում է Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ խաղաղության համաձայնագիրն է:

Ադրբեջանցի պաշտոնյաներն ասում են, որ Ղարաբաղում էթնիկ զտումների մասին հայտարարություններն «անհիմն» են: Նրանք պնդում են, որ հայկական վերահսկողության տասնամյակների ընթացքում ադրբեջանցիները քշվել են Ղարաբաղից, եւ նրանք նույնպես իրավունք ունեն հայրենադարձության, ինչը նախագահ Իլհամ Ալիեւն անվանել է «Մեծ վերադարձի ծրագիր»:

Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ խաղաղ բանակցությունները շարունակվում են: Երկու երկրների ղեկավարները հանդիպեցին անցյալ ամիս Մյունխենի համաժողովի ժամանակ, իսկ արտգործնախարարները փետրվարի 28-ին Բեռլինում բանակցությունների եւս մեկ փուլ անցկացրին: Դեկտեմբերին Ադրբեջանը Հայաստանի հետ համատեղ հայտարարություն արեց, որում ասվում էր, որ երկու երկրները ցանկանում են կարգավորել հարաբերությունները եւ «կիսում են այն տեսակետը, որ երկար սպասված խաղաղության հասնելու պատմական հնարավորություն կա»:

Սակայն առայժմ նախկին ղարաբաղցիները անօթեւան են եւ դժվար կացության մեջ, իսկ մի քանիսը բանտարկված են Բաքվում: Բեգլարյանը եւ օմբուդսմենի պաշտոնում նրա իրավահաջորդ Գեղամ Ստեփանյանն ինձ պատմեցին, որ սերտորեն համագործակցում էին Ռուբեն Վարդանյանի հետ, որը նախքան ադրբեջանցիների կողմիղ գրավվելը Արցախի պետնախարարն էր:

Պետդեպարտամենտի պաշտոնյաներն ինձ ասացին, որ Բաքվում գտնվող «մի քանի տասնյակ» ղարաբաղցի բանտարկյալներից Վարդանյանն ամենաականավորն է:

Անցյալ տարի, երբ հայերը փախան Ղարաբաղից, նրանք թողեցին մոտ 400 եկեղեցի եւ այլ կրոնական վայրեր, ասվում է «Ռոյթերս»-ի զեկույցում: Վաշինգտոնի «Աստվածաշնչի թանգարանը» իր կայքում հաստատում է. «Այսօր Ղարաբաղում դեռ կան բարձրարժեք եկեղեցիներ, վանքեր, խաչքարեր եւ սրբավայրեր, որոնցից շատերը հայերեն լեզվով գրություններ ունեն՝ անցյալ դարերի մարդկանց անուններով, պատմություններով եւ աղոթքներով»:

«Սիրտս ցավում է, ես վրդովված եմ հազարավոր հայերի համար, որոնց մեկուսացրին, սովի մատնեցին, իսկ հետո ստիպեցին լքել իրենց տները Ադրբեջանի կառավարության հարձակման հետեւանքով: Անչափ կարեւոր է, որ մենք աջակցություն տրամադրենք փախստականներին այս դժվարին ժամանակաշրջանում եւ երկու ազգերի միջեւ կայուն խաղաղության ուղի գտնենք», - ասաց սենատոր Գարի Փիթերսը: Կոնգրեսում նա առաջնորդում է Ղարաբաղի հայերին օգնելու ջանքերը:

Պատմությունը արյունալի հակամարտությունների պատում է, երբ մարդկանց ստիպել են լքել իրենց հողերը եւ փախստական դառնալ: Գուցե մենք կարծում ենք, որ ապրում ենք ավելի ժամանակակից աշխարհում, որտեղ պատերազմի ավերածությունները վերահսկում է միջազգային իրավունքը եւ ՄԱԿ-ը: Բայց այն վայրերի ցանկին, որտեղ այդ կանոնները կարծես չեն գործում, կարող ենք ավելացնել Լեռնային Ղարաբաղի դատարկված տարածքը:

Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի

Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները: