«Когда последним немцам в Могилеве кричали «Ruki werch», никто не думал про фюрера»: воспоминания воевавшего в Беларуси немецкого солдата

Почему немцы не сообщали о поражении в боях за Могилев? Зачем Гитлер приказал защищать его до последнего? С чего началась операция «Багратион» для немцев? Прочли мемуары немецкого солдата

<p>Могилевский историк и коллекционер Олег-Давид Лисовский впервые перевел мемуары немецкого солдата времен Второй мировой войны Губерта Гривеля. Его заметки «Мы марылі пра хлеб і мір» о 1944 - 1949 годах. В это время Гривел был в Беларуси: сначала - в составе немецкой армии, потом - в советском плену.</p>

<p>Пока перевод существует только в онлайн-формате - по мере редактирования его части появляются на <a href="https://mogilev-history.blogspot.com/p/blog-page_6.html" target="_blank">сайте Олега-Давида</a>. Мы познакомились с теми страницами, где Гривель рассказывает о событиях до освобождения Могилева от фашистов с необычного для нас ракурса - немецкой стороны фронта.</p>

<p>Автор отмечает: его книга - попытка ответа спустя 40 лет после Второй мировой на вопросы послевоенных поколений. «Няхай мае радкі паспрыяюць таму, каб добра зразумець жахі вайны і іх наступствы. Гэткае гора ніколі не павінна паўтарыцца», - пишет Гривель (цитаты из книги даны по белорусскому переводу - <strong>Ред.</strong>)</p>

<p><strong>«Нягледзячы на лозунгі «нацыстаў», параза была чаканая»</strong></p>

<p>Гривель начинает с воспоминаний про 22 июня 1941 года в его родной Вестфалии. Когда стало известно, что Германия напала на СССР, его отец сказал: Гитлер окончательно свихнулся. Будущий солдат рассказывает, что в его религиозной семье национал-социализм не поддерживали. И добавляет: «Здавалася, што гэтая вайна ніколі не дасягне тутэйшых жыхароў. Аднак ваенную форму насілі ўжо многія айцы і сыны гэтага месца. Супольнае жыццё амаль цалкам прыйшло ў заняпад, і нават танцавальныя вечары больш не праводзіліся. У некаторых сем'ях ужо аплаквалі загінулых».</p>

<p>Друзья, одноклассники, оба брата Гривеля уже воевали в СССР. Самого Губерта в армию призвали только спустя почти полтора года после начала войны - отсрочку давали из-за низкого роста. Когда его признали годным, он отучился на радиста и в апреле 1943-го через белорусские Молодечно и Полоцк с другими немецкими солдатами поездом прибыл на Псоковщину. Гривель пишет, что занимался телефонией в 12-й стреловой дивизии, а еще строил позиции, хотя тишину этого участка фронта выстрелы не нарушали неделями.</p>

<p>После нескольких лечений в госпитале в начале 1944-го Гривель, хотя Красная армия в это время « без перапынку атакавала [...] пазіцыі», Густав уехал в отпуск на родину. Он пишет о настроениях немцев: «Цёмныя хмары віселі ў небе, а калі глядзець сімвалічна, то па-над усёй Нямеччынай, бо надыходзілі драматычныя часы. Нягледзячы на грандыёзныя лозунгі «нацыстаў» пра ўтрыманне пазіцый, параза была ўжо чаканая».</p>

<p><strong>«Мы ночылі ў мясцовых, знаходзіліся ў партызанскім раёне»</strong></p>

<p>В феврале 1944-го Гривель с другими отпускниками оказался снова в Беларуси, приехав поездом в Молодечно:</p>

<p>«Калі перон скончыўся, нас сустрэў ледзяны вецер, глыбокі - па калена - снег рабіў хаду яшчэ больш цяжкай. Гэта была руская зіма, такая, якой мы яе ўжо ведалі. Я далучыўся да аднаго таварыша з нашай дывізіі, хаця яго і не ведаў, але гэта дадавала нейкую таварыскасць. На агульнае няшчасце, ужо сутонела, пачалася цяжкая завея, у якой мы зусім не арыентаваліся. Што было рабіць? Мы пастукалі ў дзверы нейкай хаты, канечне, нас пусцілі ўсярэдзіну. Са змяшанымі пачуццямі мы правялі тут ноч, добра ведаючы, што мы знаходзімся ў партызанскім раёне і што наша становішча небяспечнае для жыцця».</p>

<p>Описывает Гривель и настроения в немецкой армии 1944 года: «Ніхто не гаварыў пра гэта, аднак, кожны адчуваў, што мы не здолеем доўга стрымліваць ціск з усходу. «Нацысты», якія паслалі нас сюды, бо лічылі, што валодаюць надта малой прасторай і адначасова большымі правамі, усё яшчэ няспынна брахалі пра «канчатковую перамогу». Рэчаіснасць выглядала, аднак, зусім інакш».</p>

<p>Дальше Губерт Гривель через Витебск, Оршу и Могилев со своим подразделением прибыл в Чаусы. И хоть на тот момент на фронте царило затишье, вспоминает солдат, над этим районом постоянно летали советские самолеты. А перемещения немцев сдерживали дороги, превратившиеся из-за первых оттепелей в непролазную грязь. Вообще, Гривель пишет о погоде как о чредовании холодов и потеплений, а порой и заметей, который буквально прятали под снегом деревенские хаты.</p>

<p>Все было тихо и весной 1944-го. Потому Гривель вспоминал больше о бытовых моментах: «Дзікія трусы перад нашымі вачыма мірна валтузіліся па хмызах. У густой траве суседняга поля сябра Герд, які заўсёды меў нюх на такія рэчы, нарыў некалькі гнёздаў кнігавак, свежыя яйкі якіх ён лічыў за далікатэс. [...] У суседнім старым хвайняку тузін шэрых варон займаліся гадаваннем сваіх птушанят. Гайні Элерс, хлопец з Гамбурга, нават запэўніваў нас, што вараняты таксама з'яўяюцца далікатэсам, калі некаторыя маладыя птушкі апынуліся ў яго кацялку».</p>

<p>Но Гривель пишет и о том, что немцы ждали действий советской армии: «Што яны будуць рабіць гэтым разам? На той час можна было здагадвацца, бо велізарнае разгортванне Чырвонай Арміі было ўжо амаль скончанае. Гэта адчувалася паўсюль, жаўнеры з жахам чакалі гэтага дня». И 23 июня 1944-го действительно началась операция, известная под названием «Багратион». Вот как ее начало выглядело с немецкой стороны фронта:</p>

<p>«Чатыры гадзіны артылерыя з тысячы ствалоў біла па нямецкіх пазіцыях. Па фронце ўсёй групы армій «Цэнтр», акрамя дняпроўскага плацдарма на ўсход ад Магілёва, пад Чавусамі, у гэтую хвіліну быў адкрыты знішчальны агонь. Мы чулі гром гармат справа і злева ад нашых пазіцый. На дзень пазней увесь фронт заварушыўся. Я напісаў ліст дадому, папярэдзіў, што ў бліжэйшы час не буду пісаць. Гэты ліст, ён быў апошнім з тых, што я напісаў з войска, дабраўся да сям'і на пачатку ліпеня».</p>

<p><strong>Гитлер приказал защищать Могилев до последнего человека</strong></p>

<p>Губерт Гривель продолжает: «Для рускіх [...] гэта значыла цяпер: «На захад, на захад». «Ганіце немцаў з краіны!» - быў іх лозунг. Пад Оршай і Магілёвам у адным паведамленні значылася: «Атака Другога беларускага фронту». 26-га чэрвеня, праз тры дні, Гітлер дазволіў адступленне за Дняпро. Падчас скручвання тэлефоннага кабеля раптам недзе за пяць метраў ад мяне паўстаў чырвонаармеец. Мы абодва былі настолькі здзіўленыя, што кінуліся ў высокую траву і кожны папоўз назад».</p>

<p>«Падобны на ўцёкі рух» подразделение Гривеля начало на Могилев - это заняло день. «Па пятах ішлі чырвонаармейцы, якія мелі перад сабой толькі адну мэту: Нямеччына. Ад Віцебска да Бабруйска нямецкія дывізіі адступалі амаль без бою. Мацнейшы вораг не даваў на гэта аніякага часу. Некаторыя жаўнеры нават пакінулі атрад і шукалі паратунку ў лясах, каб пры добрай нагодзе здацца ў палон», - пишет солдат.</p>

<p>Могилев, по его словам, был сильно разрушен, «усё выглядала нібыта вымерлае». Только на главной улице было полно немецких солдат, которые, пишет рассказчик, в панике отступали.: «Людзі, коні, аўтамабілі - пакуль бачыць вока. З санітарнай машыны, што праехала каля нас, мы чулі крыкі і стогны параненых. Шмат для каго гэта было чыстым жахам». А вот картинка с минского шоссе в 30-градусную жару: «У цеснаце гарадскіх руін [...] адкрылася хаатычная карціна: «Кінутыя грузавікі, у якіх скончылася паліва, перакуленыя вазы, чый груз быў раскіданы і раструшчаны па дарозе, і зноўку безнадзейныя крыкі ўцекачоў. Гэтае скрыжаванне хавала ў сабе надзею, бо дарога Магілёў - Менск была дарогай на Захад, якая для нас валодала прыцягальнай сілай. Гэтым таксама можна было растлумачыць, чаму танкіст, чыя мэта таксама ляжала на захадзе, ведаючы свае сілы, перамалоў пад сваімі гусеніцамі шматлікія трупы коней».</p>

<p>Губерт Гривель оказался в том подразделении, которому запретили прорываться на запад: Гитлер приказал защищать Могилев до последнего человека, объявив город укрепленным. Солдат вспоминает, что у Дома Советов немцы расстреляли своих коней, а затем сожгли машины. Дальше група Гривеля добралась до позиции круговой обороны - это свежие окопы неподалеку от вокзала:</p>

<p>«Наша зброя складалася толькі з карабіна 98 з абмежаванай колькасцю патронаў. У хлебным мяшку знаходзіліся рэшткі харчавання, на баку вісела напаўпустая палявая фляга з вадой. Калі сцямнела, мы з сябрам Гердам ляжалі галава да галавы ў акопе. Мы адкрыта гутарылі пра тое, што цяпер тыя «нацысты», якія былі вінаватыя ў гэтай вайне, праводзяць на радзіме добрыя дні, пакуль нас тут прыносяць у ахвяру іх інтарэсам».</p>

<p><strong>Обер-лейтенант приказал стрелять в спины товарищей, и солдаты навели винтовки на него</strong></p>

<p>Большая часть воспоминаний Гривеля о событиях в немецких рядах 28 июня 1944-го, когда советская армия освободила Могилев от фашистов. Автор мемуаров был в числе 200 солдат и офицеров, которые оставались в этот день в городе. Он «вычышчаны ад нямецкага вермахта, акрамя нашай апошняй групы, ляжаў у мярцвячай цішыні наўпрост на шляху марша Чырвонай арміі».</p>

<p>В первой половине дня на последних немцев пошли советские танки, неподалеку началась стрельба. «А потым над тэрыторыяй праляцеў рускі біплан, выведнік, які мы заўсёды жартоўна называлі «кавамолкай» за яго бразготкі гук. Праз нейкі час ён вярнуўся назад на малой вышыні, каб праз гукаўзмацняльнік па-нямецку заклікаць нас да капітуляцыі», - вспоминает Гривель. Но обер-лейтенант немцце, убежденный национал-социалист, который командовал ротой, отказался капитулировать.</p>

<p>«Рускія галасы зрабіліся чутнымі, металёвыя гукі ад цяжкіх прадметаў стаялі ў нашых вушах, - рассказывает Гривель. - Як высветлілася пазней, на пазіцыі былі падведзеныя гранатамёты, мы, аднак, маглі супрацьпаставіць гэтай моцы [...] толькі карабіны. Нас яшчэ раз праз гукаўзмацняльнік па-нямецку заклікалі скласці зброю і абвясцілі пачатак атакі на 18:00. У гэтым жудасным становішчы нас усіх ахапіў неспакой, які нагадваў паніку тапельца».</p>

<p>Советские гранатометы убили многих, но часть немецких солдат бросилась к окопам противника. Паралельно пошла в атаку и советская пехота.</p>

<p>«У гэтым безнадзейным становішчы наш доктар прывязаў да свайго кулака белы сцяг, - вспоминает Гривель. - Обер-лейтэнант Рыкерт прыцэльна стрэліў яму ў плячо і абяззброіў. [...] Зноўку жаўнеры з нашых шэрагаў пераскоквалі на рускі бок. [...] Ён [Рыкерт] крычаў на нас і патрабаваў забіваць прыцэльнымі стрэламі ў спіну перабежчыкаў, то бок нашых уласных таварышаў».</p>

<p>Губерт Гривель говорит, что многие солдаты после таких приказов навели винтовки на Рикерта, а он под их стволами выстрелил себе в висок из револьвера. А затем рассказчика и его сослуживцев отбросила взрывом. Весь в крови, Гривель, раненый осколком гранаты, пытался пробраться на перевязку между умиравших немецких солдат: «У аднаго вантробы былі вырваныя з цела, і ён моцна чапляўся за іх, іншыя ляжалі енчучы і клікалі маці. Яны маліліся, нават тыя, хто ўжо шмат год як развучыўся. Ніхто не думаў пра фюрэра, які так нікчэмна прынёс нас у ахвяру сваім мэтам. [...] Перад тварам смерці, якая ў гэтыя гадзіны збірала багаты ўраджай, я раскаяўся ў грахах майго яшчэ такога маладога жыцця і ўзнёс да Нябёсаў умольную малітву».</p>

<p>В это время к позициям фашистов бежали красноармейцы. Гривель пишет: «Я паспрабаваў прабрацца «назад», але тут больш не было аніякага пераду і заду. Раптам, з гучнымі крыкамі «Ураааа!», яны паўсталі перад намі. Моцныя маладыя хлопцы, усе з новенькімі пісталетамі-кулямётамі, іх карычневая ўніформа, аднак, была ўся падраная. Маю вінтоўку, якую я ўсё яшчэ моцна трымаў, выхапіў у мяне з рук адзін рускі. «Ruki werch», па-нашаму «Рукі ўгору», крычалі нашы праціўнікі. Дрыжачы, яшчэ цалкам пад уражаннем апошняга бою, мы ўзнялі нашы рукі. Было 19:00 паводле нямецкага летняга часу».</p>

<p>О событиях этого дня под Могилевом СССР говорил как о капитуляции фашистской армии. Командование же вермахта рапортовало только о перемещении тяжелых оборонительных боев. Тем не менее, в своих мемуарах почти через 40 лет Губерт Гривель пишет: «Ніводны ваенны карэспандэнт ніколі не паведаміў у Нямеччыну пра сакрушальны канец баёў за Магілёў».</p>

<p>Гривель стал одним из 3400 взятых в плен под Могилевом немцев. В статусе военнопленного он прожил в городе еще 4 года.</p>

<p><strong>ЧИТАЙТЕ ТАКЖЕ</strong></p>

<p><strong>Оккупированный Минск в июне 1941-го: Свислочь с мертвецами и лагерь военнопленных в политехе</strong></p>

<p>«Комсомолка» листает страницы книги «1941 год вачыма менскага мальца» об июньских событиях 77 лет назад (<a href="https://www.kp.by/daily/26844/3885448/" target="_blank">читать далее</a>)</p>

<p><strong>Минск на фото немецких солдат: обезглавленные Ленин и Сталин, танк-указатель на Комаровке и парад возле Leninhaus</strong></p>

<p>В столице показали, каким видели город оккупанты в 1941 - 1944 годах (<a href="https://www.kp.by/daily/26846.5/3887732/" target="_blank">читать далее</a>)</p>

<p><strong>Белорусский Гудини убил 35 немцев в рукопашном бою, а художник подделывал документы подпольщиков</strong></p>

<p>Артистов, чей жизненный путь неотделим от ВОВ, накануне Дня Победы мы вспоминали с музыковедом Ольгой Брилон, которая вместе с Мариной Мулявиной, дочерью Владимира Мулявина, готовит к изданию книгу об истории белорусской эстрады ХХ века (<a href="https://www.kp.by/daily/26827.4/3865968/" target="_blank">читать далее</a>)</p>

<p><strong>«Отец три года искал нас - и мы встретились, когда его часть освобождала Беларусь»</strong></p>

<p>О почти кинематографической истории расставания и воссоединения своей семьи в годы войны «Комсомолке» рассказал бывший первый замминистра культуры БССР Владимир Гилеп (<a href="https://www.kp.by/daily/26997/4058528/" target="_blank">читать далее</a>)</p>