“Генетычны алфавіт”— жыццярадасная быль
Раман вельмі блізкі да фальклорна-народных раманаў, а яны заўсёды аптымістычныя і жыццярадасныя па змесце і па фарбах.
Artykuł “Генетычны алфавіт”— жыццярадасная быль pochodzi z serwisu БЕЛАРУСКАЕ РАДЫЁ РАЦЫЯ.
Пісьменнік і журналіст Віктар Сазонаў з Гародні вельмі таленавіты чалавек. І са мной могуць пагадзіцца ўсе тыя, хто яго ведае, хто яго любіць і паважае, і нават тыя, хто яго не любіць. Але Віктара можна любіць і не любіць, а вось паважаць яго трэба да бясконцасці. Паважаць менавіта за талент. Пацвярджэннем з’яўляецца і напісаны ім нядаўна фунтаментальны раман “Генетычны алфавіт”, які тоўстай кнігай з’явіўся ў Беластоку ў 2021 годзе, дзякуючы Праграмнай радзе беларускага тыднёвіка “Ніва”. Салідны фаліянт з добрай прадмовай Яўгена Вапы адразу прыцягвае ўвагу. Калі нават не чытаць сам раман, а ўважліва пазнаёміцца з прадмовай да яго, то можна шмат даведацца і пра аўтара, і пра сам “Генетычны алфавіт”.
Для пачатку заглянем у тлумачальны слоўнік беларускай мовы. І паглядзім значэнне слоў “генетыка” і “алфавіт”. Генетыка – гэта аддзел біялогіі, які вывучае спадчыннасць і зменлівасць арганізмаў. Алфавіт – гэта сукупнасць літар, размешчаных ва ўстаноўленым парадку. А вось “Генетычны алфавіт” Віктара Сазонава – гэта значна шырэйшае значэнне, гэта вывучэнне спадчыннасці і зменлівасці чалавечых арганізмаў ва ўстаноўленым парадку, гэта палітыка і людзі, гэта гісторыя і час.
Інтрыгуючая назва атрымалася ў празаіка. Ды і выхад рамана адразу быў заўважаны СМІ. Але я не вельмі веру ў тое, што журналісты ці літаратары, якія пісалі ці згадвалі пра раман Віктара Сазонава, хутка прачыталі яго ад пачатку да канца, а гэта 752 старонкі. І хоць сама кніга чытаецца лёгка, напісана ў “гумарыстычным ключы”, але не ўсе аматары кніжнага чытання адолеюць яе, пачынаючы з першай часткі “Алена і Васіль” і да апошняй “Дзяўчынка і хлопчык”.
На працягу некалькіх месяцаў, як толькі раман з’явіўся на свет, прэса адзначала, што “падзеі рамана Віктара Сазонава ахопліваюць значную тэрыторыю. Яны адбываюцца ў Вашынгтоне, Маскве, Лондане, Варшаве, у былой Чэхаславакіі і на далёкім Усходзе. Беларусь жа і геаграфічна, і духоўна займае цэнтральнае месца ў творы. У рамане не абышлося і без персанажа з Гародні. Ёсць нават рэальны эпізод, што адбываўся на адной з вуліц горада. Аўтар кажа, што ў кнізе паказаныя складанасці і раскіданасць лёсаў беларусаў, што адбываюцца не па іх волі…”.
Пісала прэса яшчэ і пра тое, што “Генетычны алфавіт” – гэта незвычайныя лёсы звычайных беларусаў, якіх гісторыя распачынаецца на фоне халоднай вайны паміж Савецкім Саюзам і Злучанымі Штатамі Амерыкі. Звычайная беларуская вёска, якая дваццаць пяць гадоў ад вайны памаленьку зажывае раны і дазваляе людзям цешыцца мірным жыццём і ейнымі правамі, хаця пад камунізмам, але ўжо без штодзённага голаду.
Адзначала беларускамоўная прэса, што «Генетычны алфавіт» Віктара Сазонава — проста ўніверсальная літаратура з нябеснай паліцы пра народ, з якога аўтар выйшаў і якому ахвяраваўся жыць усім сабою. Пра гэта ў прадмове сказаў і Яўген Вапа. Але, каб не чытаць раман, некаторыя аўтары давалі абзацы проста з прадмовы без спасылак.
Адзначалі журналісты і пра тое, што аўтар у рамане ўздымае сур’ёзныя праблемы, якія датычаць усяго свету. Сапраўды, Віктар Сазонаў у сваім першым рамане ўзняў шмат розных пытанняў, але найперш яны датычылі нашай Бацькаўшчыны, яе гісторыі, лёсу беларускага народа, мовы, культуры, працы і проста чалавечага жыцця ў кантэксце сусветных рэалій. Калі б гэты раман Віктар Сазонаў напісаў у 1970-х —1980-х гадах, то ён быў бы неапублікаваны нідзе, нават яго не апублікаваў бы Аляксандр Твардоўскі ў маскоўскім часопісе “Новый мир”, які ён рэдагаваў у 1950-1954 і ў 1958-1970 гадах. І які друкаваў творы Васіля Быкава.
Трэба нагадаць, што ў цэлым калі браць, то наш беларускі раман ужо меў росквіт ў 1960-я гады. Раман засветчыў тады сваю сталасць, вялікія патэнцыйныя магчымасці ў мастацкім спасціжэнні і ўзнаўленні рэчаіснасці, розных перыядаў з жыцця, гісторыі народа. А ў 1970-х гадах беларускі раман паспяхова замацоўваецца на дасягнутых вышынях. Раманы такіх празаікаў, як Іван Мележ, Іван Шамякін, Іван Навуменка, Алесь Асіпенка, Алесь Кулакоўскі, Вячаслаў Адамчык, Васіль Хомчанка, Іван Чыгрынаў, Іван Пташнікаў, Уладзімір Караткевіч, Віктар Карамазаў, Барыс Сачанка і многіх іншых беларускіх пісьменнікаў сведчылі пра разнастайнасці сучаснага беларускага рамана, пра яго настойлівыя пошукі новых жанрава-стылёвых магчымасцяў. І тады, і цяпер найважнейшым для рамана застаецца тое, каб праз лёс асобных людзей паказаць лёс народа, яго гісторыю, яго радасці і перамогі, яго спадзяванні і пакуты. Гэта змог шырока і інтрыгуючы, таленавіта і з сарказмам, шчыра і праўдзіва паказаць цяпер, напачатку ХХI стагоддзя, Віктар Сазонаў у сваім “Генетычным алфавіце”. Нават кароткі змест усяго рамана пераказаць немагчыма, бо гэта атрымаецца аповесць. Ды пераказваць яго я не бяруся, пачытайце лепш раман і вы атрымаеце пэўнае задавальненне. Ён зусім непадобны на творы вышэй пералічаных пісьменнікаў, бо такія тэмы ў іх і ў планах не былі, і ў галаве не ўзнікалі. Гэта мог прыдумаць сёння толькі Віктар Сазонаў. Наогул, з празаіка атрымаўся б добры кінасцэнарыст, ён мае прыроджаны талент пісаць кінасцэнарыі для будучых касавых фільмаў. У яго гэта лёгка, лоўка і цікава атрымліваецца, усё даволі добра бачна, калі чытаеш вялікі раман пісьменніка, дыялогі яго герояў і апісанне часу ў якіх героі жывуць. Разгарніце старонку 208 і чытайце, дзе вы заўважыце: тут і сцэнарый, тут і паэзія, тут і вясёлы рытм чалавечых узаемаадносінаў:
“А майго Васіля, дык увесь свет ведае, што гэта за хлопец, — хвалілася Гудзей. – Свет такіх не бачыў. Амаль не п’е. Дзе цяпер такога знойдзеш?!
–Абы шчаслівыя былі, — тут пагадзіліся абедзве. І расплакаліся. І абняліся. І выпілі. Самагонкі. Моцнай такой…”. Кароткія сказы аўтара, а які вялікі сэнс у гэтых сказах, як ярка перададзены характар герояў…
Наогул, Віктар Сазонаў добры знаўца вёскі, ён ведае і адчувае асаблівую абвостранасць маральнага пачуцця, блізкасць да побыту, рэалізм, рэзкую перавагу аб’ектыўнага, размеркаванасць і лірызм герояў, іх прыкметы і звычаі. І ўсё разам чытаецца ў рамане на адным дыханні. Месцамі ў рамане Віктар Сазонаў нагадвае мне рускага пісьменніка Васіля Шукшына і нашага Андрэя Мрыя (1893-1943).
У “Генетычным алфавіце” вельмі часта вымалёўваюцца з тэксту і запамінаюцца крылатыя выслоўі, афарызмы, рэплікі, параўнанні, якія я чуў у маленстве ад вяскоўцаў, а многія прачытаў у кнізе ўпершыню. Іх вельмі шмат. Студэнты-філолагі могуць напісаць курсавыя працы па раману Віктара Сазонава і даследаваць гэтыя глыбокія народныя і аўтарскія думкі-параўнанні і афарызмы, выражаныя ў яркіх вясёлых словах рамана. Бярыце аловак і запісвайце, бо іх не нагадаць немагчыма: было спякотна і душна, як у галоўнага чорта на цэнтральнай кухні; CCCР разваліцца, як гнілы калгасны хлеў; кніжак шмат на свеце, як дзяўчат; закашляўся, як старая перхаўка перад сконам; быў у маладосці актыўны, як племянны рысак на калгасным лузе, дзе пасуцца кабылы; у маладосці ён быў вельмі амбіцыйны, як помнік Юлію Цэзару ў Капітоліі; поціск рукі быў моцным і кароткім, як стрэл з кольта трыццаць другога калібру ў галаву; злаваўся, як галодны сабака на кароткім ланцугу; не магла адвесці вачэй ад яго пранізлівага як у лясной гадзюкі позірку; незнаёмыя круціліся, як вошы на грэбені; адчаканіў кожнае слова, як зубілам па блясе; выглядаў панурым і разбітым, як калгасны хлеў; трэба крычаць, моўчкі нічога не даб’ешся… і г.д. Усе яны просяцца ў асобную кнігу.
Раман Віктара Сазонава багаты на гіпербалу, гратэск, алегорыю. Рэзкае перабольшанне розных уласцівасцяў яго герояў, прадметаў і з’яў звяртаюць на гэтыя ўласцівасці асаблівую ўвагу: “У яго яшчэ такія начышчаныя да бляску туфлі, што ў іх адлюстроўваюцца яго зубы, а зубы адлюстроўваюцца ў туфлях, а туфлі ў зубах, і так да бясконцасці…”. Прымяняюцца гратэск і алегорыя пры апісанні аўтарам КГБ і Масквы, рускіх і савецкіх партапаратчыкаў, і нават пры апісанні амерыканцаў. А беларусамі празаік ганарыцца, услаўляе іх, параўноўвае іх з рускімі не на карысць рускіх: “А вось як рускі прыязджае ў Беларусь, то яго беларусы бачаць адразу. Адразу кажуць, што ён з Расіі…”.
Тонка запрыкмячаў аўтар жыццёвыя дэталі. У некалькіх абзацах ён прафесійна ствараў вобразы сваіх герояў- беларусаў. Напрыклад, Гудзей і Міленя заўсёды абыходзілі адзін аднаго, а тут раптам – парадніліся… Аказваецца, яны абыходзілі не з-за таго, што ненавідзелі адзін аднаго. Быў нейкі страх у іх, што ўлады даведаюцца пра іх лясное сяброўства, пра тое, што яны разам ваявалі супраць саветаў. Таму і паднімалі чаркі на вяселлі не толькі за дзяцей, але за лясное сяброўства.
Не даў у крыўду Віктар Сазонаў і беларускі фальклор. “З хаты даносіліся вясёлыя песні. І гэта яшчэ адзін беларускі феномен, бо ўсе спецыялісты па фальклоры перакананы, што ў беларусаў песні сумныя… Але дастаткова патрапіць на беларускае вяселле – ні адной сумнай не пачуеце”, — піша аўтар. Гэта, сапраўды, так. У беларускім вяселлі закладзена ўсё фальклорнае багацце нашага народа. Як казаў Рыгор Шырма, вяселле ўяўляе сабой народную оперу, са сваёй драматызацыяй і гумарам, жартамі, багатымі песнямі і музыкай. Віктар Сазонаў пацвярджае гэтыя словы: “Такія ўжо вясёлыя песні, што біцца хочацца. У хаце людзі весяліліся напоўніцу…”.
Ёсць у рамане празаіка такія моманты, ад якіх можна проста парваць жывот ад смеху. І шмат пра іх аўтар не кажа, адна дэталька і ўсё чытачу становіцца ясна: “Проста крочыў за каровамі і на хаду дасыпаў свой недаспаны час. Але, хоць і драмаў, цвёрда так крочыў, рашуча, як малады салдацік. І гэтак жа бадзёра і рашуча тупануў сваімі вялікімі ботамі прама ў свежы, яшчэ цёплы каровін блін. Хіба той каровы Зоркі. Ажно пырскі пайшлі ва ўсе чатыры бакі. Як салют у гонар Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі атрымалася”. А гісторыкі да сённяшніх дзён разважаюць і спрачаюцца пра рэвалюцыю. Віктар Сазонаў адным “салютам” раставіў усе кропкі над “і” пра рэвалюцыю 1917 года ў Расіі.
Ці момант пра настаўніцу рускай мовы, якой герой рамана Васіль прывязаў да крэсла казу, а жывёлку схаваў пад стол. Як толькі настаўніца села ў крэсла за стол, “напалоханая каза рванула з месца, як савецкая ракета, і панесла настаўніцу, аж пакуль тая не зляцела з крэсла і нешта сабе не пашкодзіла…”.
А як хораша, пяшчотна і з жыццёвым вопытам, і з гумарам Віктар Сазонаў апісвае каханне, напрыклад, таго ж Васіля і Алены. Эх, пазайздросцілі б ім Васіль і Ганна з мележаўскіх “Людзей на балоце”. У Віктара Сазонава, калі кахаюць, дык кахаюць па-сапраўднаму, па-сучаснаму, бо “Васіль надзейны, як ланцуг, на якім бычкоў навязваюць”. Ды і “каханне яно і ёсць каханне! Яно вышэй за ўсё! Яно даецца звыш!..”. Эх, момантамі “Генетычны алфавіт” – як мастацкі фільм, дзе кожны чатач перад вачыма ўбачыць герояў Віктара Сазонава па-свойму, і таго ж Васіля і Алену, і тых жа Шляйхера, і Зінку, і Іру, і Малютку Чарлі і іншых… Пра гэта можна разважаць бясконца…
Наш час сёння больш востра і патрабавальна ставіць перад літаратурай надзённыя праблемы жыцця. Віктар Сазонаў сваім раманам “Генетычны алфавіт” імкнецца ўзнавіць хуткаплынную сучаснасць і гістарычнае мінулае, ён змог пранікнуць у сацыяльны, філасофскі, духоўны і гістарычны змест сучаснасці, спасцігнуць глыбіні беларускага жыцця, убачыць новыя асаблівасці нашага быцця, змены ў тыповых характарах часу, фарміраванне новых рыс ў псіхалогіі чалавека, выявіць галоўнае і вызначальнае. І яму ў гэтым дапамагла асаблівая мастацкая праніклівасць, сацыяльная пільнасць, каб ён не памыліўся ў раскрыцці важнейшых тэндэнцый жыцця, рыс характару і псіхалогіі папярэднікаў і сучаснікаў, каб, узнаўляючы жыццёвую плынь, выявіць сутнасць быцця. Магчыма, некаторыя чытачы папракнуць аўтара за тое, што раман задоўгі, маўляў, зашмат апісальнасці. Але мы ўсе добра ведаем, што першым патрабаваннем да мастацкага твора з’яўляецца тое, што ён павінен чытацца. А раман “Генетычны алфавіт” дужа цікава і хутка чытаецца, ён не стамляе чытача, а, наадварот, кліча сваім сюжэтам наперад і наперад. Прыгадваецца вялікі раман Міхася Лынькова “Векапомныя дні”. Ён належыць да ліку твораў, у якіх аўтарскі вопыт і вопыт народны арганічна злітыя, да ліку твораў, у якіх важныя падзеі паказаны як бы праз успрыняцце самога народа, праз яго мастацкую ацэнку. Тое самае можна сказаць і пра раман Віктара Сазонава. Ён вельмі блізкі да фальклорна-народных раманаў, а яны заўсёды аптымістычныя і жыццярадасныя па змесце і па фарбах. Пісьменнік смела выйшаў на ўзровень філасофска-экзістэнцыяльнага мыслення, шырока пры гэтым звярнуўся да іншасказальнасці і да падтэксту. І з’яўленне рамана празаіка – гэта сапраўднае адкрыццё ў беларускай літаратуры. Таму “Гліняны Вялес” ён атрымаў заслужана. Хаця варты і большай пашаны.
Сяргей ЧЫГРЫН, „Ніва”, № 39 2022 г.
Artykuł “Генетычны алфавіт”— жыццярадасная быль pochodzi z serwisu БЕЛАРУСКАЕ РАДЫЁ РАЦЫЯ.