Արժեքների վրա հիմնված արտաքին քաղաքականության անհրաժեշտությունը Վրաստանի եւ ՀՀ համար

Սույն հոդվածն առաջին անգամ հրապարակվել է «Հայաստան եւ Վրաստան 2023: Անվտանգություն, խաղաղություն եւ հասարակություններ. Հին մարտահրավերներ՝ հին պատասխաններո՞վ» հոդվածների ժողովածուի մեջ, որի հրապարակումը հնարավոր է դարձել Ֆրիդրիխ Նաումանի «Հանուն ազատության» հիմնադրամի աջակցությամբ։ Հրապարակման մեջ տեղ գտած կարծիքների և դիրքորոշումների համընկնումը Ֆրիդրիխ Նաումանի «Հանուն ազատության» հիմնադրամի դիրքորոշմանը պարտադիր չէ։

Իվանե Աբրամաշվիլին Թբիլիսիում գտնվող Կովկասյան տուն ՀԿ-ի «Խաղաղություն» ծրագրի ղեկավարն է: Նրա մասնագիտական շրջանակն ընդգրկում է վրաց-աբխազական եւ վրաց-հարավօսական հակամարտությունների անցյալի եւ ներկայի ուսումնասիրությունը։

Իվանե Աբրամաշվիլի

Հարավային Կովկասի աշխարհաքաղաքական միջավայրը վերջին տարիներին ականատես է եղել զգալի տեղաշարժի, երբ երկրները սկսել են վերագնահատել իրենց արտաքին քաղաքական հետագիծն ու պարտավորությունները: Լեռնային Ղարաբաղում եւ Ուկրաինայում պատերազմներից հետո Վրաստանը եւ Հայաստանը հայտնվել են վճռական մի հանգրվանում, որտեղ Արեւմուտքի հետ մերձեցման որոշումներն անքակտելիորեն կապված են անվտանգության, կայուն խաղաղության հաստատման եւ կայուն զարգացման խթանման հետ: Սույն հոդվածը խորամուխ է լինում արեւմտյան ուղով փոփոխությունների ձգտման եւ փոփոխությունների արեւմտյան ուղու ընդունման դիխոտոմիայի մեջ։ Այս երկու մոտեցումների հետեւանքների ուսումնասիրությունը նպատակ ունի ձեւավորել պատկերացումներ Վրաստանի եւ Հայաստանի անվտանգության, խաղաղության եւ զարգացման հնարավոր հետագծերի վերաբերյալ: Վրաստանի եւ Հայաստանի առջեւ ծառացած մարտահրավերներին դիմակայելու մոտեցումներից մեկը փոփոխությունների համար արեւմտյան ճանապարհի ակտիվ որոնումն է: Սա ենթադրում է համապատասխանեցնել արտաքին քաղաքականությունը, տնտեսական ռազմավարությունները եւ անվտանգության շրջանակները արեւմտյան արժեքներին եւ ինստիտուտներին։ Երկու երկրների համար էլ արեւմտյան կազմակերպությունների հետ հարաբերությունների ամրապնդումը, ինչպիսիք են Եվրոպական միությունը (ԵՄ) եւ ՆԱՏՕ-ն, կարող են փոխակերպիչ փոփոխությունների ճանապարհային քարտեզ առաջարկել: Պատմականորեն, այն երկրները, որոնք յուրացրել են արեւմտյան ժողովրդավարական նորմերն ու տնտեսական համակարգերը, հաստատուն կայունություն եւ զարգացում են ունեցել:

Փոփոխությունների արեւմտյան ուղին կարող է բարելավել Վրաստանի եւ Հայաստանի անվտանգային միջավայրը: Օրինակ՝ ՆԱՏՕ-ի հետ սերտ կապերը կարող են հավաքական անվտանգության հովանոց ապահովել, որը կխթանի կայունությունը եւ կզսպի արտաքին սպառնալիքները: Բացի այդ, արեւմտյան հետախուզական գործակալությունների հետ համագործակցությունը կարող է նպաստել ահաբեկչության դեմ պայքարին՝ նվազեցնելով անվտանգության ռիսկերը տարածաշրջանում:

Արեւմտամետ մոտեցումը խթանում է դիվանագիտական ներգրավվածությունը եւ հակամարտությունների կարգավորման՝ միջազգային հանրության կողմից երաշխավորված մեխանիզմները։ ԵՄ-ի ներգրավվածությունը խաղաղ գործընթացներում, օրինակ, կարող է ապահովել միջնորդական հարթակներ եւ խթաններ տարածաշրջանային համագործակցության համար: Ավելին, արեւմտյան գործընկերների հետ ընդհանուր արժեքները կարող են նպաստել խաղաղ երկխոսությանն ու հակամարտությունների կարգավորմանը՝ խթանելով կայունության մթնոլորտը։ Արեւմտյան տնտեսական շրջանակներին ինտեգրումը նույնպես կայուն զարգացման հնարավորություններ է ստեղծում: Մուտքը եվրոպական շուկաներ, օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները եւ զարգացման աջակցությունը կարող են տնտեսական աճի կատալիզատորի դեր կատարել։ Արեւմտամետ բարեփոխումները կառավարման եւ հաստատությունների ոլորտում կարող են բարձրացնել թափանցիկությունը, նվազեցնել կոռուպցիան եւ կայուն զարգացման համար բարենպաստ միջավայր ստեղծել:

Հակառակ տեսակետը ենթադրում է, որ Վրաստանի եւ Հայաստանի ներսում փոփոխությունները պետք է նախորդեն արեւմտյան ճանապարհով ընթանալու հավատարմությանը: Այս մոտեցումը ջատագովում է ներքին բարեփոխումները, ինստիտուցիոնալ ամրապնդումը եւ ժողովրդավարական արժեքների համախմբումը՝ նախքան արեւմտյան կառույցներին լիարժեք ինտեգրվելը: Կողմնակիցները պնդում են, որ այս ռազմավարությունը ապահովում է ներքին մարտահրավերների ավելի կայուն եւ օրգանական վերափոխում՝ նախքան արտաքին դաշինքներում ներգրավվելը:

Ներքին համապարփակ փոփոխությունները կարող են նպաստել անվտանգության ավելի ճկուն ապարատի ստեղծմանը: Ներքին ինստիտուտների, օրենքի գերակայության եւ արդյունավետ կառավարման ամրապնդումը կարող է բարձրացնել անվտանգային մարտահրավերներին արձագանքելու կարողությունը: Կայուն ներքին միջավայրը արեւմտյան անվտանգային գործընկերների հետ արդյունավետ համագործակցության նախապայման է։

Ներքին խնդիրների հասցեագրումը, ինչպիսիք են փոքրամասնությունների իրավունքները եւ կառավարման մարտահրավերները, կարող են ամուր հիմքեր ստեղծել կայուն խաղաղության համար: Սոցիալական համախմբվածությունն ու ներառականությունը խթանելիս նվազում է ներքին հակամարտությունների հավանականությունը, ինչը նպաստում է տարածաշրջանային կայունությանը:

Այս մոտեցումն ընդգծում է առկա հակամարտությունների կարգավորման կարեւորությունը՝ նախքան արտաքին դաշինքներ փնտրելը: Արեւմտյան ճանապարհի փոփոխությունները ուղղված են կայուն զարգացման համար բարենպաստ միջավայրի ստեղծմանը: Առաջնահերթություն տալով կրթությանը, առողջապահությանը եւ տնտեսական բարեփոխումներին՝ այս փոփոխությունները կարող են զորացնել տեղական համայնքները՝ ամուր հիմք ստեղծելով տնտեսական աճի համար: Բացի այդ, Արեւմուտքի հետ արտաքին գործընկերությունները կարող են դառնալ ոչ թե արագ զարգանալու նախադրյալներ, այլ՝ կատալիզատորներ։

Հաշվի առնելով երկու հետագծերը եւ իրողությունները՝ ակնհայտ է, որ սա կարելի է անել զուգահեռաբար, սակայն հարցն ինքնին ենթադրում է, որ այստեղ այլ «ձեւավորում է» անհրաժեշտ։ Արժեքների վրա հիմնված արտաքին քաղաքականությունը Հայաստանի եւ Վրաստանի նոր իրողությունն է՝ երկարատեւ գոյատեւելու համար որպես երկու ուժեղ ժողովուրդներ։

Հայաստանի եւ Վրաստանի դեպքում արժեքների վրա հիմնված արտաքին քաղաքականության արդիականությունն ու օգուտները բացահայտելու համար դա վերաբերում է դիվանագիտական մոտեցմանը, որտեղ նրանց գործողություններն ու որոշումները միջազգային հարաբերություններում առաջնորդվում են մի շարք հիմնարար արժեքներով եւ սկզբունքներով: Այս արժեքները հաճախ ներառում են հարգանք մարդու իրավունքների, ժողովրդավարության, օրենքի գերակայության, սոցիալական արդարության եւ այլ էթիկական նկատառումների նկատմամբ: Արժեքների վրա հիմնված արտաքին քաղաքականության առավելությունները հնարավոր է վերլուծել տարբեր ոսպնյակներով դիտարկելիս.

•    Արժեքի վրա հիմնված արտաքին քաղաքականությունը բարձրացնում է միջազգային ասպարեզում երկրի գործողությունների բարոյական լեգիտիմությունը: Էթիկական սկզբունքներին հավատարիմ մնալը կարող է աջակցություն ստանալ համաշխարհային հանրության կողմից եւ ամրապնդել ազգի՝ որպես միջազգային համակարգում պատասխանատու դերակատարի դիրքը:

•    Արժեքի վրա հիմնված արտաքին քաղաքականությունը նպաստում է երկրի ներսում փափուկ ուժի ձեւավորմանը, որն այլոց վրա ազդելու կարողությունն է՝ գրավելու եւ համոզելու, այլ ոչ թե պարտադրանքի միջոցով: Այն ազգը, որը պաշտպանում է այնպիսի արժեքներ, ինչպիսիք են ժողովրդավարությունը եւ մարդու իրավունքները, կարող է ավելի գրավիչ լինել ուրիշների համար՝ խթանելով բարի կամքը եւ համագործակցությունը:

•    Արժեքների վրա հիմնված ներքին քաղաքականությունը կարող է հանգեցնել նորմերի դիֆուզիայի՝ սահմաններից դուրս տարածելով որոշակի արժեքներ։ Օրինակ, երբ որեւէ երկիր հետեւողականորեն խրախուսում է ժողովրդավարական սկզբունքները կամ կայուն շրջակա միջավայրը, այն կարող է ոգեշնչել այլ երկրների՝ որդեգրելու նմանատիպ պրակտիկա՝ նպաստելով ընդհանուր արժեքների գլոբալ առաջմղմանը:

•    Այն երկրները, որոնք ընկալվում են որպես էթիկական արժեքներ պաշտպանող, կարող են ունենալ բարենպաստ տնտեսական հարաբերություններ: Առեւտրային գործընկերները կարող են նախընտրել համագործակցել այն ժողովուրդների հետ, որոնք կիսում են ընդհանուր արժեքներ, ինչը հանգեցնում է ավելի ամուր տնտեսական կապերի եւ գործընկերության:

•    Արտաքին քաղաքականության մեջ այնպիսի արժեքների շեշտադրումը, ինչպիսիք են դիվանագիտությունը, մարդու իրավունքները եւ հակամարտությունների կարգավորումը, կարող են նպաստել կայունությանը եւ հակամարտությունների կանխմանը: Հասցեագրելով անկայունության հիմնական պատճառները՝ արժեքների վրա հիմնված մոտեցումը կարող է նվազեցնել հակամարտությունների հավանականությունը, որոնք կարող են ունենալ ավելի լայն տարածաշրջանային կամ գլոբալ հետեւանքներ:

•    Արտաքին քաղաքականության մեջ արժեքներին հավատարիմ մնալը կարող է ամրապնդել երկրի իրավական վարկանիշը: Մարդու իրավունքների եւ միջազգային իրավունքի պահպանումը կարող է բազմակողմ ֆորումներում ժողովրդին դարձնել ավելի վստահելի եւ հարգված՝ թույլ տալով նրան մասնակցել համաշխարհային կառավարման կառույցների ձեւավորմանը:

Ամփոփելով՝ արժեհամակարգի վրա հիմնված արտաքին քաղաքականությունը արեւմտյան աշխարհի մաս դառնալու համար երկարաժամկետ շրջանակ է առաջարկում ինչպես Հայաստանին, այնպես էլ Վրաստանին ինտեգրումը համագործակցային եւ կայուն միջազգային համակարգին կպահանջի ցավոտ բարեփոխումներ եւ որոշումներ, սակայն արժեքներին հավատարիմ մնալը եւ ներքին ճկունության ամրապնդումը երկարաժամկետ զարգացման նոր պրագմատիզմն է:

Այս հոդվածը հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները:

Սույն հոդվածն առաջին անգամ հրապարակվել է «Հայաստան եւ Վրաստան 2023: Անվտանգություն, խաղաղություն եւ հասարակություններ. Հին մարտահրավերներ՝ հին պատասխաններո՞վ» հոդվածների ժողովածուի մեջ, որի հրապարակումը հնարավոր է դարձել Ֆրիդրիխ Նաումանի «Հանուն ազատության» հիմնադրամի աջակցությամբ։ Հրապարակման մեջ տեղ գտած կարծիքների և դիրքորոշումների համընկնումը Ֆրիդրիխ Նաումանի «Հանուն ազատության» հիմնադրամի դիրքորոշմանը պարտադիր չէ։

Իվանե Աբրամաշվիլին Թբիլիսիում գտնվող Կովկասյան տուն ՀԿ-ի «Խաղաղություն» ծրագրի ղեկավարն է: Նրա մասնագիտական շրջանակն ընդգրկում է վրաց-աբխազական եւ վրաց-հարավօսական հակամարտությունների անցյալի եւ ներկայի ուսումնասիրությունը։

Իվանե Աբրամաշվիլի

Հարավային Կովկասի աշխարհաքաղաքական միջավայրը վերջին տարիներին ականատես է եղել զգալի տեղաշարժի, երբ երկրները սկսել են վերագնահատել իրենց արտաքին քաղաքական հետագիծն ու պարտավորությունները: Լեռնային Ղարաբաղում եւ Ուկրաինայում պատերազմներից հետո Վրաստանը եւ Հայաստանը հայտնվել են վճռական մի հանգրվանում, որտեղ Արեւմուտքի հետ մերձեցման որոշումներն անքակտելիորեն կապված են անվտանգության, կայուն խաղաղության հաստատման եւ կայուն զարգացման խթանման հետ: Սույն հոդվածը խորամուխ է լինում արեւմտյան ուղով փոփոխությունների ձգտման եւ փոփոխությունների արեւմտյան ուղու ընդունման դիխոտոմիայի մեջ։ Այս երկու մոտեցումների հետեւանքների ուսումնասիրությունը նպատակ ունի ձեւավորել պատկերացումներ Վրաստանի եւ Հայաստանի անվտանգության, խաղաղության եւ զարգացման հնարավոր հետագծերի վերաբերյալ: Վրաստանի եւ Հայաստանի առջեւ ծառացած մարտահրավերներին դիմակայելու մոտեցումներից մեկը փոփոխությունների համար արեւմտյան ճանապարհի ակտիվ որոնումն է: Սա ենթադրում է համապատասխանեցնել արտաքին քաղաքականությունը, տնտեսական ռազմավարությունները եւ անվտանգության շրջանակները արեւմտյան արժեքներին եւ ինստիտուտներին։ Երկու երկրների համար էլ արեւմտյան կազմակերպությունների հետ հարաբերությունների ամրապնդումը, ինչպիսիք են Եվրոպական միությունը (ԵՄ) եւ ՆԱՏՕ-ն, կարող են փոխակերպիչ փոփոխությունների ճանապարհային քարտեզ առաջարկել: Պատմականորեն, այն երկրները, որոնք յուրացրել են արեւմտյան ժողովրդավարական նորմերն ու տնտեսական համակարգերը, հաստատուն կայունություն եւ զարգացում են ունեցել:

Փոփոխությունների արեւմտյան ուղին կարող է բարելավել Վրաստանի եւ Հայաստանի անվտանգային միջավայրը: Օրինակ՝ ՆԱՏՕ-ի հետ սերտ կապերը կարող են հավաքական անվտանգության հովանոց ապահովել, որը կխթանի կայունությունը եւ կզսպի արտաքին սպառնալիքները: Բացի այդ, արեւմտյան հետախուզական գործակալությունների հետ համագործակցությունը կարող է նպաստել ահաբեկչության դեմ պայքարին՝ նվազեցնելով անվտանգության ռիսկերը տարածաշրջանում:

Արեւմտամետ մոտեցումը խթանում է դիվանագիտական ներգրավվածությունը եւ հակամարտությունների կարգավորման՝ միջազգային հանրության կողմից երաշխավորված մեխանիզմները։ ԵՄ-ի ներգրավվածությունը խաղաղ գործընթացներում, օրինակ, կարող է ապահովել միջնորդական հարթակներ եւ խթաններ տարածաշրջանային համագործակցության համար: Ավելին, արեւմտյան գործընկերների հետ ընդհանուր արժեքները կարող են նպաստել խաղաղ երկխոսությանն ու հակամարտությունների կարգավորմանը՝ խթանելով կայունության մթնոլորտը։ Արեւմտյան տնտեսական շրջանակներին ինտեգրումը նույնպես կայուն զարգացման հնարավորություններ է ստեղծում: Մուտքը եվրոպական շուկաներ, օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները եւ զարգացման աջակցությունը կարող են տնտեսական աճի կատալիզատորի դեր կատարել։ Արեւմտամետ բարեփոխումները կառավարման եւ հաստատությունների ոլորտում կարող են բարձրացնել թափանցիկությունը, նվազեցնել կոռուպցիան եւ կայուն զարգացման համար բարենպաստ միջավայր ստեղծել:

Հակառակ տեսակետը ենթադրում է, որ Վրաստանի եւ Հայաստանի ներսում փոփոխությունները պետք է նախորդեն արեւմտյան ճանապարհով ընթանալու հավատարմությանը: Այս մոտեցումը ջատագովում է ներքին բարեփոխումները, ինստիտուցիոնալ ամրապնդումը եւ ժողովրդավարական արժեքների համախմբումը՝ նախքան արեւմտյան կառույցներին լիարժեք ինտեգրվելը: Կողմնակիցները պնդում են, որ այս ռազմավարությունը ապահովում է ներքին մարտահրավերների ավելի կայուն եւ օրգանական վերափոխում՝ նախքան արտաքին դաշինքներում ներգրավվելը:

Ներքին համապարփակ փոփոխությունները կարող են նպաստել անվտանգության ավելի ճկուն ապարատի ստեղծմանը: Ներքին ինստիտուտների, օրենքի գերակայության եւ արդյունավետ կառավարման ամրապնդումը կարող է բարձրացնել անվտանգային մարտահրավերներին արձագանքելու կարողությունը: Կայուն ներքին միջավայրը արեւմտյան անվտանգային գործընկերների հետ արդյունավետ համագործակցության նախապայման է։

Ներքին խնդիրների հասցեագրումը, ինչպիսիք են փոքրամասնությունների իրավունքները եւ կառավարման մարտահրավերները, կարող են ամուր հիմքեր ստեղծել կայուն խաղաղության համար: Սոցիալական համախմբվածությունն ու ներառականությունը խթանելիս նվազում է ներքին հակամարտությունների հավանականությունը, ինչը նպաստում է տարածաշրջանային կայունությանը:

Այս մոտեցումն ընդգծում է առկա հակամարտությունների կարգավորման կարեւորությունը՝ նախքան արտաքին դաշինքներ փնտրելը: Արեւմտյան ճանապարհի փոփոխությունները ուղղված են կայուն զարգացման համար բարենպաստ միջավայրի ստեղծմանը: Առաջնահերթություն տալով կրթությանը, առողջապահությանը եւ տնտեսական բարեփոխումներին՝ այս փոփոխությունները կարող են զորացնել տեղական համայնքները՝ ամուր հիմք ստեղծելով տնտեսական աճի համար: Բացի այդ, Արեւմուտքի հետ արտաքին գործընկերությունները կարող են դառնալ ոչ թե արագ զարգանալու նախադրյալներ, այլ՝ կատալիզատորներ։

Հաշվի առնելով երկու հետագծերը եւ իրողությունները՝ ակնհայտ է, որ սա կարելի է անել զուգահեռաբար, սակայն հարցն ինքնին ենթադրում է, որ այստեղ այլ «ձեւավորում է» անհրաժեշտ։ Արժեքների վրա հիմնված արտաքին քաղաքականությունը Հայաստանի եւ Վրաստանի նոր իրողությունն է՝ երկարատեւ գոյատեւելու համար որպես երկու ուժեղ ժողովուրդներ։

Հայաստանի եւ Վրաստանի դեպքում արժեքների վրա հիմնված արտաքին քաղաքականության արդիականությունն ու օգուտները բացահայտելու համար դա վերաբերում է դիվանագիտական մոտեցմանը, որտեղ նրանց գործողություններն ու որոշումները միջազգային հարաբերություններում առաջնորդվում են մի շարք հիմնարար արժեքներով եւ սկզբունքներով: Այս արժեքները հաճախ ներառում են հարգանք մարդու իրավունքների, ժողովրդավարության, օրենքի գերակայության, սոցիալական արդարության եւ այլ էթիկական նկատառումների նկատմամբ: Արժեքների վրա հիմնված արտաքին քաղաքականության առավելությունները հնարավոր է վերլուծել տարբեր ոսպնյակներով դիտարկելիս.

•    Արժեքի վրա հիմնված արտաքին քաղաքականությունը բարձրացնում է միջազգային ասպարեզում երկրի գործողությունների բարոյական լեգիտիմությունը: Էթիկական սկզբունքներին հավատարիմ մնալը կարող է աջակցություն ստանալ համաշխարհային հանրության կողմից եւ ամրապնդել ազգի՝ որպես միջազգային համակարգում պատասխանատու դերակատարի դիրքը:

•    Արժեքի վրա հիմնված արտաքին քաղաքականությունը նպաստում է երկրի ներսում փափուկ ուժի ձեւավորմանը, որն այլոց վրա ազդելու կարողությունն է՝ գրավելու եւ համոզելու, այլ ոչ թե պարտադրանքի միջոցով: Այն ազգը, որը պաշտպանում է այնպիսի արժեքներ, ինչպիսիք են ժողովրդավարությունը եւ մարդու իրավունքները, կարող է ավելի գրավիչ լինել ուրիշների համար՝ խթանելով բարի կամքը եւ համագործակցությունը:

•    Արժեքների վրա հիմնված ներքին քաղաքականությունը կարող է հանգեցնել նորմերի դիֆուզիայի՝ սահմաններից դուրս տարածելով որոշակի արժեքներ։ Օրինակ, երբ որեւէ երկիր հետեւողականորեն խրախուսում է ժողովրդավարական սկզբունքները կամ կայուն շրջակա միջավայրը, այն կարող է ոգեշնչել այլ երկրների՝ որդեգրելու նմանատիպ պրակտիկա՝ նպաստելով ընդհանուր արժեքների գլոբալ առաջմղմանը:

•    Այն երկրները, որոնք ընկալվում են որպես էթիկական արժեքներ պաշտպանող, կարող են ունենալ բարենպաստ տնտեսական հարաբերություններ: Առեւտրային գործընկերները կարող են նախընտրել համագործակցել այն ժողովուրդների հետ, որոնք կիսում են ընդհանուր արժեքներ, ինչը հանգեցնում է ավելի ամուր տնտեսական կապերի եւ գործընկերության:

•    Արտաքին քաղաքականության մեջ այնպիսի արժեքների շեշտադրումը, ինչպիսիք են դիվանագիտությունը, մարդու իրավունքները եւ հակամարտությունների կարգավորումը, կարող են նպաստել կայունությանը եւ հակամարտությունների կանխմանը: Հասցեագրելով անկայունության հիմնական պատճառները՝ արժեքների վրա հիմնված մոտեցումը կարող է նվազեցնել հակամարտությունների հավանականությունը, որոնք կարող են ունենալ ավելի լայն տարածաշրջանային կամ գլոբալ հետեւանքներ:

•    Արտաքին քաղաքականության մեջ արժեքներին հավատարիմ մնալը կարող է ամրապնդել երկրի իրավական վարկանիշը: Մարդու իրավունքների եւ միջազգային իրավունքի պահպանումը կարող է բազմակողմ ֆորումներում ժողովրդին դարձնել ավելի վստահելի եւ հարգված՝ թույլ տալով նրան մասնակցել համաշխարհային կառավարման կառույցների ձեւավորմանը:

Ամփոփելով՝ արժեհամակարգի վրա հիմնված արտաքին քաղաքականությունը արեւմտյան աշխարհի մաս դառնալու համար երկարաժամկետ շրջանակ է առաջարկում ինչպես Հայաստանին, այնպես էլ Վրաստանին ինտեգրումը համագործակցային եւ կայուն միջազգային համակարգին կպահանջի ցավոտ բարեփոխումներ եւ որոշումներ, սակայն արժեքներին հավատարիմ մնալը եւ ներքին ճկունության ամրապնդումը երկարաժամկետ զարգացման նոր պրագմատիզմն է:

Այս հոդվածը հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները: