Հատուկ պատկերապատումներ՝ պատերազմի վախերը հաղթահարելու համար
«Ինչպե՞ս օգնել պատերազմից տուժած երեխաներին» հարցը «Պարադիգմա» կրթական հիմնադրամում երկար չեն քննարկել։ Հոգեբանական գրաֆիկ նովել ստեղծելու գաղափարը բոլորին հետաքրքրեց։
«Պարադիգմա»-ի համահիմնադիր Նարեկ Մանուկյանն ասում է՝ որոշ տվյալներով պատերազմից մոտ 30 հազար երեխա է տուժել։ Հայաստանում այդքան հոգեբան չկա, որպեսզի բոլորի հետ աշխատի։ Ու այդ պատճառով որոշեցին հոգեբանական աշխատանքի գիրք ստեղծել`գործիք, որը մատչելի ու հասանելի կլինի բոլորին։ Տարբեր երկրներ ու միջազգային կազմակերպություններ այդպիսի գրքեր հրատարակել են։ Բայց այդ գրքերը, սովորաբար, ոչ թե երեխաների ինքնուրույն ընթերցանության, այլ՝ մեծահասակների համար են, որ դրանցով աշխատեն երեխաների հետ։
Հիմնադրամը որոշեց ստեղծել պատկերապատումների՝ կոմիքսների գիրք, ու պատմությունների հիմքում դնել այն հոգեբանական խնդիրները, որոնց, սովորաբար, առնչվում են պատերազմից տուժած երեխաները։ Այդ նպատակով հետազոտական մեծ աշխատանք են կատարել, ուսումնասիրել միջազգային ու Հայաստանում երեխաների հետ աշխատող հոգեբանների փորձը։
«Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ տարբեր երկրներում պատերազմի միջով անցած երեխաները հաճախ նույն կամ նմանատիպ վախեր, զգացողություններն են ունենում։
Մենք առանձնացրել ենք 3 հիմնական խնդիր. վախ անորոշությունից, որից սկսում ես քեզ անզոր զգալ։ Երեխաների մոտ դա ավելի արտահայտիչ է, որովհետեւ չեն պատկերացնում՝ ինչպես կարող են իրավիճակի վրա ազդել։ Երկրորդը՝ հարազատի կորուստն է, որի հետ, ցավոք, շատերն են առնչվում։ Երրորդը՝ հենց վախերի հետ աշխատանքն է։ Երեխաները սկսում են վախենալ բարձր ձայներից, մթությունից կամ ավելի կոնկրետ բաներից՝ կախված, թե ինչ է կատարվել իրենց հետ։ Բայց, մեծ հաշվով, վախերի հետ առերեսվելու գաղափարն արդիական է»,- ասում է «Պարադիգմա» հիմնադրամի կրթական ծրագրերի համակարգող Թալին Սաղդասարյանը։
Խնդիրներն առանձնացնելուց հետո սկսեցին մշակել սցենարը։ Կարեւոր էր հետաքրքիր պատմություններ ստանալ, որոնց մեջ երեխան կտեսնի իրեն ու նաեւ՝ առաջարկվող լուծումները։
«Առաջին պատմությունն այն մասին է, թե ինչպես է անորոշության մեջ հայտնված տղան գտնում իր դերը։ Եվ այդ պատմության հիմնական ասելիքն այն է, որ կարեւոր չէ՝ մեծ ես, թե փոքր, դու ունես բավարար ուժ, որ գտնես քո դերը, եւ ցույց է տալիս՝ ինչպես դա անել։ Մյուս պատմության հերոսը, վախը հաղթահարելով, անում է մի քայլ, որով օգնում է մի քանի այլ մարդկանց։ Երրորդ պատմությունը, որը հարազատի կորստի մասին է, մշակված է Հրանտ Մաթեւոսյանի «Կանաչ դաշտը» պատմվածքի հիմքով, ինչի համար շնորհակալ ենք որդուն՝ Դավիթ Մաթեւոսյանին։ «Կանաչ դաշտը» դպրոցական ծրագրում կա, ծանոթ է երեխաներին, բայց մեր դպրոցներում, սովորաբար, բավարար չափով չի ուսումնասիրվում։ Հատկապես երկխոսությունները շատ նպատակային են»,- ասում է Նարեկ Մանուկյանը։
Պատմությունները գրելուց հետո հոգեբանների հետ քննարկել, հետո կարդացել են տարբեր տարիքի արցախցի երեխաների համար, որ հասկանան՝ ասելիքն ընկալելի՞ է։ Հանդիպումների արդյունքում որոշ հատվածներ պարզեցրել, ավելի հասկանալի են դարձրել։
«Պատմությունների զարգացումները եւ երկխոսությունները կառուցվել են հոգեբանական աջակցության մոտեցումները հաշվի առնելով, ուստի կօգնեն ընթերցողին հասկանալ սեփական հույզերը, գտնել վախերը հաղթահարելու տարբերակ եւ ճանաչել սեփական ներուժը։ Հուսով եմ՝ գրաֆիկ նովելները կօգնեն երեխաներին փոփոխություններ ձեռնարկել սեփական կյանքում եւ, համապատասխանաբար, սեփական միջավայրում»,- ասում է հոգեբան Սոլանժ Թամամյանը։
Նկարիչ Տիգրան Մանգասարյանը, որը երկար տարիներ պատկերապատումներով է զբաղվում, ասում է, որ երեխաները պատկերագրքեր շատ են սիրում։ Սկզբում կարդում են տեքստը, հետո աստիճանաբար սովորում նկարներով կարդալ։ Վստահ է՝ ճիշտ ընտրություն են կատարել՝ այս կարեւոր թեման կոմիքսի ձեւով ներկայացնելով։ Բոլոր պատկերների հիմքում իրական լուսանկարներ են։
«Ընտրեցինք լուսանկարների մշակման ձեւը, որը շատ ընդունված է կոմիքսներում։ Ֆոտոն ունի մի կարեւոր բաղադրիչ՝ դոկումենտալիստիկան։ Լուսանկարները դեռ պիտի մշակենք, որ ոչ ամբողջությամբ հանենք ֆոտոյից վիճակից, ոչ էլ շատ ֆոտոգրաֆիկ դարձնենք։ Միջին վիճակ պետք է լինի, որ երեխան նայի ու հասկանա, որ ռեալ պատմություն է։ Ֆոտոն հնարավորություն է տալիս երեխային իրեն նույնացնելու այդ կերպարների հետ։ Մի կողմից նա տեսնում է նկարչություն, մյուս կողմից՝ վավերագրություն։
Ինչպես ամեն ֆիլմ, որն ունի անբացատրելի կերպար՝ լուսավոր կամ մութ, մեր պատկերագրքում դա նկուղն է։ Բոլորը փախչում, գալիս են էդ մութ տեղը, մոմ են վառում, սկսում են թեյ խմել, բոլորը վախի մեջ են, հաց չկա եւ այլն։ Եվ սա էլ ազդելու միջոց է»։
Տիգրան Մանգասարյանն ասում է, որ Հայաստանում պատկերապատմանը լուրջ չեն վերաբերվում, թեթեւ ժանր են կարծում։ Մինչդեռ ցեղասպանության մասին իր տեսած ամենալուրջ գիրքը կոմիքս էր՝ թութսի էթնիկ փոքրամասնության մասին։ «Ես չեմ պատկերացնում, թե դա ինչպես կարելի է գրել, տեսնել է պետք»,-ասում է նկարիչը։
Պատկերապատումներից բացի, գրքում նաեւ հոգեբանական աշխատանքի մի քանի խաղային գործիքներ կան։ Երեխան կարող է պատմություններում հանդիպող խնդիրներին անդրադառնալ ինքնուրույն՝ խաղի ձեւով։
Որոշել էին, որ պատկերագիրքը բազմաբարբառ է լինելու։ Բայց արցախցի երեխաների հետ հանդիպումներից հասկացան, որ նրանք բարբառով կարդալ դժվարանում են, ու հրաժարվեցին այդ գաղափարից։ Գիրքը նախատեսված է 10-ից բարձր տարիքային խմբի համար։ Փոքրերին էլ հասկանալի կլինի, եթե ծնողների հետ կարդան։
Պատկերապատումների գիրքը տպագրվելու է 30 հազար օրինակով՝ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի աջակցությամբ։ Այն նվիրելու են պատերազմից տուժած երեխաներին՝ նախ Արցախում, հետո՝ Հայաստանի սահմանամերձ եւ մյուս համայնքներում։
Լուսինե Ղարիբյան
Լուսանկարները՝ Էմին Արիստակեսյանի
«Ինչպե՞ս օգնել պատերազմից տուժած երեխաներին» հարցը «Պարադիգմա» կրթական հիմնադրամում երկար չեն քննարկել։ Հոգեբանական գրաֆիկ նովել ստեղծելու գաղափարը բոլորին հետաքրքրեց։
«Պարադիգմա»-ի համահիմնադիր Նարեկ Մանուկյանն ասում է՝ որոշ տվյալներով պատերազմից մոտ 30 հազար երեխա է տուժել։ Հայաստանում այդքան հոգեբան չկա, որպեսզի բոլորի հետ աշխատի։ Ու այդ պատճառով որոշեցին հոգեբանական աշխատանքի գիրք ստեղծել`գործիք, որը մատչելի ու հասանելի կլինի բոլորին։ Տարբեր երկրներ ու միջազգային կազմակերպություններ այդպիսի գրքեր հրատարակել են։ Բայց այդ գրքերը, սովորաբար, ոչ թե երեխաների ինքնուրույն ընթերցանության, այլ՝ մեծահասակների համար են, որ դրանցով աշխատեն երեխաների հետ։
Հիմնադրամը որոշեց ստեղծել պատկերապատումների՝ կոմիքսների գիրք, ու պատմությունների հիմքում դնել այն հոգեբանական խնդիրները, որոնց, սովորաբար, առնչվում են պատերազմից տուժած երեխաները։ Այդ նպատակով հետազոտական մեծ աշխատանք են կատարել, ուսումնասիրել միջազգային ու Հայաստանում երեխաների հետ աշխատող հոգեբանների փորձը։
«Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ տարբեր երկրներում պատերազմի միջով անցած երեխաները հաճախ նույն կամ նմանատիպ վախեր, զգացողություններն են ունենում։
Մենք առանձնացրել ենք 3 հիմնական խնդիր. վախ անորոշությունից, որից սկսում ես քեզ անզոր զգալ։ Երեխաների մոտ դա ավելի արտահայտիչ է, որովհետեւ չեն պատկերացնում՝ ինչպես կարող են իրավիճակի վրա ազդել։ Երկրորդը՝ հարազատի կորուստն է, որի հետ, ցավոք, շատերն են առնչվում։ Երրորդը՝ հենց վախերի հետ աշխատանքն է։ Երեխաները սկսում են վախենալ բարձր ձայներից, մթությունից կամ ավելի կոնկրետ բաներից՝ կախված, թե ինչ է կատարվել իրենց հետ։ Բայց, մեծ հաշվով, վախերի հետ առերեսվելու գաղափարն արդիական է»,- ասում է «Պարադիգմա» հիմնադրամի կրթական ծրագրերի համակարգող Թալին Սաղդասարյանը։
Խնդիրներն առանձնացնելուց հետո սկսեցին մշակել սցենարը։ Կարեւոր էր հետաքրքիր պատմություններ ստանալ, որոնց մեջ երեխան կտեսնի իրեն ու նաեւ՝ առաջարկվող լուծումները։
«Առաջին պատմությունն այն մասին է, թե ինչպես է անորոշության մեջ հայտնված տղան գտնում իր դերը։ Եվ այդ պատմության հիմնական ասելիքն այն է, որ կարեւոր չէ՝ մեծ ես, թե փոքր, դու ունես բավարար ուժ, որ գտնես քո դերը, եւ ցույց է տալիս՝ ինչպես դա անել։ Մյուս պատմության հերոսը, վախը հաղթահարելով, անում է մի քայլ, որով օգնում է մի քանի այլ մարդկանց։ Երրորդ պատմությունը, որը հարազատի կորստի մասին է, մշակված է Հրանտ Մաթեւոսյանի «Կանաչ դաշտը» պատմվածքի հիմքով, ինչի համար շնորհակալ ենք որդուն՝ Դավիթ Մաթեւոսյանին։ «Կանաչ դաշտը» դպրոցական ծրագրում կա, ծանոթ է երեխաներին, բայց մեր դպրոցներում, սովորաբար, բավարար չափով չի ուսումնասիրվում։ Հատկապես երկխոսությունները շատ նպատակային են»,- ասում է Նարեկ Մանուկյանը։
Պատմությունները գրելուց հետո հոգեբանների հետ քննարկել, հետո կարդացել են տարբեր տարիքի արցախցի երեխաների համար, որ հասկանան՝ ասելիքն ընկալելի՞ է։ Հանդիպումների արդյունքում որոշ հատվածներ պարզեցրել, ավելի հասկանալի են դարձրել։
«Պատմությունների զարգացումները եւ երկխոսությունները կառուցվել են հոգեբանական աջակցության մոտեցումները հաշվի առնելով, ուստի կօգնեն ընթերցողին հասկանալ սեփական հույզերը, գտնել վախերը հաղթահարելու տարբերակ եւ ճանաչել սեփական ներուժը։ Հուսով եմ՝ գրաֆիկ նովելները կօգնեն երեխաներին փոփոխություններ ձեռնարկել սեփական կյանքում եւ, համապատասխանաբար, սեփական միջավայրում»,- ասում է հոգեբան Սոլանժ Թամամյանը։
Նկարիչ Տիգրան Մանգասարյանը, որը երկար տարիներ պատկերապատումներով է զբաղվում, ասում է, որ երեխաները պատկերագրքեր շատ են սիրում։ Սկզբում կարդում են տեքստը, հետո աստիճանաբար սովորում նկարներով կարդալ։ Վստահ է՝ ճիշտ ընտրություն են կատարել՝ այս կարեւոր թեման կոմիքսի ձեւով ներկայացնելով։ Բոլոր պատկերների հիմքում իրական լուսանկարներ են։
«Ընտրեցինք լուսանկարների մշակման ձեւը, որը շատ ընդունված է կոմիքսներում։ Ֆոտոն ունի մի կարեւոր բաղադրիչ՝ դոկումենտալիստիկան։ Լուսանկարները դեռ պիտի մշակենք, որ ոչ ամբողջությամբ հանենք ֆոտոյից վիճակից, ոչ էլ շատ ֆոտոգրաֆիկ դարձնենք։ Միջին վիճակ պետք է լինի, որ երեխան նայի ու հասկանա, որ ռեալ պատմություն է։ Ֆոտոն հնարավորություն է տալիս երեխային իրեն նույնացնելու այդ կերպարների հետ։ Մի կողմից նա տեսնում է նկարչություն, մյուս կողմից՝ վավերագրություն։
Ինչպես ամեն ֆիլմ, որն ունի անբացատրելի կերպար՝ լուսավոր կամ մութ, մեր պատկերագրքում դա նկուղն է։ Բոլորը փախչում, գալիս են էդ մութ տեղը, մոմ են վառում, սկսում են թեյ խմել, բոլորը վախի մեջ են, հաց չկա եւ այլն։ Եվ սա էլ ազդելու միջոց է»։
Տիգրան Մանգասարյանն ասում է, որ Հայաստանում պատկերապատմանը լուրջ չեն վերաբերվում, թեթեւ ժանր են կարծում։ Մինչդեռ ցեղասպանության մասին իր տեսած ամենալուրջ գիրքը կոմիքս էր՝ թութսի էթնիկ փոքրամասնության մասին։ «Ես չեմ պատկերացնում, թե դա ինչպես կարելի է գրել, տեսնել է պետք»,-ասում է նկարիչը։
Պատկերապատումներից բացի, գրքում նաեւ հոգեբանական աշխատանքի մի քանի խաղային գործիքներ կան։ Երեխան կարող է պատմություններում հանդիպող խնդիրներին անդրադառնալ ինքնուրույն՝ խաղի ձեւով։
Որոշել էին, որ պատկերագիրքը բազմաբարբառ է լինելու։ Բայց արցախցի երեխաների հետ հանդիպումներից հասկացան, որ նրանք բարբառով կարդալ դժվարանում են, ու հրաժարվեցին այդ գաղափարից։ Գիրքը նախատեսված է 10-ից բարձր տարիքային խմբի համար։ Փոքրերին էլ հասկանալի կլինի, եթե ծնողների հետ կարդան։
Պատկերապատումների գիրքը տպագրվելու է 30 հազար օրինակով՝ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի աջակցությամբ։ Այն նվիրելու են պատերազմից տուժած երեխաներին՝ նախ Արցախում, հետո՝ Հայաստանի սահմանամերձ եւ մյուս համայնքներում։
Լուսինե Ղարիբյան
Լուսանկարները՝ Էմին Արիստակեսյանի