«Արարատյան մարդու» ժամանակը հռչակած Կոստան Զարյանը
«Անտարեսի» հետ համագործակցությամբ «Սարգիս Խաչենց» եւ «Փրինթինֆո» հրատարակչական ծրագրի շրջանակում, Երվանդ Տեր-Խաչատրյանի աշխատասիրությամբ լույս է ընծայվել Կոստան Զարյանի «Լեզուն եւ արիւնը» երկհատոր ժողովածուի առաջին հատորը:
«Անտարեսի» գլխավոր խմբագիր Արքմենիկ Նիկողոսյանն ասում է, որ մեծ գրողի հոդվածներն ու էսսեներն ընդգրկող «Լեզուն եւ արիւնը» «վերջին տարիների հայաստանյան լավագույն հրատարակություններից է, իսկապես մշակութային իրադարձություն»:
«Փրինթինֆո»-ի ղեկավար Արամ Մեհրաբյանը Մեդիամաքսին ասել է.
«Ոչ ոք այնքան լավ չի խոսում Կոստան Զարյանի մասին, որքան հենց ինքը՝ Կոստան Զարյանը։ Պետք է ուղղակի կարդալ Կոստան Զարյան։ Անկախ նրանից՝ համաձայն ենք նրա հայացքների հետ, թե՝ համաձայն չենք, անտարբեր մնալը գրեթե անհնարին է»։
«Կոստան Զարյանը մեր առանցքային հեղինակն է եղել եւ է, որովհետեւ հրատարակիչը ինչ-որ առումով նաեւ ցույց է տալիս իր հետաքրքրությունների շրջանակը։ Ոչ թե պարտադրում է, այլ ցույց է տալիս այն հեղինակներին, որոնք կարեւոր են։ Իսկ Կոստան Զարյանն առանցքային հեղինակ է։ Ինչպես կարող ես հաղթահարել աշխարհագրական բարդույթը, որը մեզ լուսանցքային կարգավիճակում է պահել, ինչպես կարող ես ինքնուրույն խոսք ասել նաեւ համաշխարհային մշակույթի մասին։ Շատ բան ունենք սովորելու եւ հարցը ամենեւի էլ մեխանիկորեն իր ասած գաղափարները, տեսակետները կրկնելը կամ պարտադրելը չէ, այլ մոտեցման, տեսողության հարց է, ինչպես է տեսել, ինչպես է մոտեցել խնդրին», - նշում է Արամ Մեհրաբյանը:
Նա նկատում է, որ Կոստան Զարյանը մեծ հնարավորություն է տալիս մեր մշակութաբանական, գոյաբանական քննարկումերին։ «Ցավում եմ, որ այսօր չկան այն պլատֆորմները, որտեղ այդ հարցերը կարող են քննարկվել։ Բայց նա մեզ հարցադրումների առումով կարող է այլ տեղ տանել», - վստահեցնում է «Փրինթինֆո»-ի ղեկավարը:
«Ինձ համար նա ավելի շատ ավագ ընկեր է, զրուցակից, որի հետ կարող ես որոշ հարցերում չհամաձայնել։ Ինձ համար հաճույք է իր բառաստեղծման պրոցեսը։ Մտածում ես՝ հայերենում այսպիսի բառ կա՞։ Բառարաններում փնտրում ես, տեսնում ես՝ չէ, իր ստեղծածն է։ Հետաքրքիր է, թե ինչպես է մոտեցել լեզվին, ինչպես է արտահայտել գաղափարները, հույզերը։ Արվեստը հենց դա է, երբ կարողանում ես հույզերին նոր ձեւ տալ։ Հույզերը միշտ նույնն են, մարդը միշտ սիրել է հայրենիքն էլ, կնոջն էլ, մորն էլ։ Ինքը շատ հանդուգն է, ազատ մարդու հանդգնություն ունի եւ շատ բան փոխեց։ Ինքն ասաց՝ ավարտվել է «մեֆիստոֆելյան մարդու» ժամանակը, եկել է «Արարատյան մարդու» ժամանակը», - եզրափակել է Արամ Մեհրաբյանը:
«Կոստան Զարեանի գրական ուղին անցնում է ոչ միայն ժամանակների, այլեւ Երկիրների ու Աստւածների, ժողովուրդների ու մշակոյթների, բնագաւառների ու ասպարէզների, տարբեր հասարակութիւնների ու հանրային շերտերի, քաղաքական տարբեր ռեժիմների ու կառավարման տարբեր ձեւերի եւ հարիւրաւոր ու նոյնիսկ հազարաւոր անձերի ու անհատականութիւնների բազմութեան միջով:
Եւ այդ ամենը իրենց անդրադարձումն են ունեցել գրողի ստեղծագործութիւնների էջերում, գրողի նրա հայեացքը աշխարհային այդ վիթխարի բազմազանութիւնից ու հարստութիւնից միշտ զատել է կարեւոր եւ ուշագրաւ մի դիպւած, իրողութիւն, իրադարձութիւն, անգամ աննշան թւացող մանրամասն, որ գրողական արւեստը դարձնում է իրօք տեսնելու եւ տեսանելու արւեստ:
Անցնելով Ֆրիդրիխ Նիցշէի, Հենրիկ Իբսենի, Օսվալդ Շպենգլերի, Հերման Կայզերլինգի, Բենեդետտօ Կրոչէի, Օրտեգա ի Գասետի եւ այլոց գրականութեան ու գեղագիտութեան փորձութիւնների միջով, եւրոպական տեսութիւնների եւ փիլիսոփայական ըմբռնումների բազմազանութեան մէջ գրողը պահպանում է իր ինքնուրոյն հայեացքը մարդու, բնութեան, կեանքի հանդէպ, եւ պահպանում է մանաւանդ իր ցեղի, իր ժողովրդի նախաստեղծ ոգու ու հանճարի գիտակցութիւնը: Այս առումով մեզանում թերեւս ոչ մի գրող չի ունեցել եւ չունի այն խոր եւ մեծ կապը հայ հինաւուրց մշակոյթի, հայ հնագոյն քաղաքակրթութեան հետ, որ ունի Կոստան Զարեանը:
Այդ կապը նրա երկերում դրսեւորւում է բարձրագոյն ձեւով՝ իբրեւ գեղարւեստական մտածողութիւն եւ աշխարհայեացք, իբրեւ ոգեկան ոլորտ եւ լեզւամտածողութեան բարձրագոյն համակարգ, վերջապէս, իբրեւ ներաշխարհ, անհատականութեան դրսեւորում ու նկարագիր: Այդ իրողութիւնն էլ, որ կերպաւորւում է իբրեւ գրողի ստեղծագործութեան ընթացքը պայմանաւորող բարձրագոյն գիտակցութիւն, իրաւունք եւ հնարաւորութիւն է տալիս գրողին բոլորովին այլ կերպ՝ իւրովի նայելու արւեստի ու գրականութեան խնդիրներին եւ համաշխարհային քաղաքակրթութեան իրակութիւնների ոլորտը մտնելիս լինել եւ մնալ իր ցեղի արժանապատիւ ներկայացուցիչը», - գրում է Երվանդ Տեր-Խաչատրյանը «Լեզուն եւ արիւնը» ժողովածուի առաջաբան հանդիսացող «Կոստան Զարեանի տեսական ժառանգութիւնը» հոդվածում:
Լուսինե Ղարիբյան