Первого переводчика «Евгения Онегина» на белорусский расстреляли, а второго назвали первым: кто и как создал нашу версию главного текста Пушкина

«Комсомолка» узнала, как восстановили историческую справедливость и в чем отличия переводов. Сравните и вы! Что понравится?

<p>В Беларуси готовится к печати уникальная книга «Тры Анегіны». В издание, которое составила литературовед, учитель русского языка и литературы Смолевичской гимназии Анна Северинец, войдут оригинал Александра Пушкина, а также два перевода романа в стихах от белорусских поэтов Алеся Дудара и Аркадия Кулешова. Вдобавок - замечания от «Солнца русской поэзии» и комментарии Анны Константиновны. Сейчас на фолиант от издательства «Регистр» в кейсе и на мелованной бумаге <a href="https://ulej.by/project?id=1368331" target="_blank">собирают деньги</a> на краудфандинговой платформе Ulej. Причем за пару недель собрано 56%, а впереди - порядка 40 дней кампании.</p>

<p><strong>По-белорусски публиковали всего пару глав первого перевода </strong></p>

<p>Для Анны Северинец эта книга особая. Ведь ее работа как литературоведа и архивиста постоянно связана с орбитой одной из звезд расстрелянного поколения белорусских поэтов Алеся Дудара (кроме того, она подготовила солидные тома Владимира Дубовки и Петра Глебки). Увлеченная исследовательница за несколько лет, по сути, переоткрыла для читателей это имя из спорных 1920 - 1930-х. Причем все это было сделано максимально популярно и доступно. Например, Дудар среди прочих литераторов этого времени стал героем романа Анны Северинец «Гасцініца «Бельгія».</p>

<p>Но важный момент - это и возвращение текстов Дудара. И одна из самых ярких историй связана как раз с почти 80 лет считавшимся потерянным переводом «Евгения Онегина». Анна Северинец не приняла этот факт на веру.</p>

<p>Пусть текст не публиковался полностью, с тех пор, как только узнала, что перевод этот существовал, Анна занялась поисками. Сначала обнаружила публикации 1-й и 3-й глав в прессе, потом - упоминания о 6-й (а всего у Пушкина 8 глав). Но напасть на след рукописи белорусского «Онегина» не удавалось несколько лет.</p>

<p>- А пасля ўзняла ўсе магчымыя архівы, дзе толькі мог апынуцца пераклад у рукапісе ці публікацыі або хаця б звесткі пра яго, - делится Анна Константиновна. - Гэта былі хронікі матэрыялаў тоўстых часопісаў, летапісы жыцця і творчасці сучаснікаў Алеся Дудара, архівы выдавецтваў, нават партархіў, дзе некалькі мастацкіх твораў таксама захоўвалася. Але ў той жа час я мела нумар тэлефона жанчыны, якая ў пачатку 1980-х перадавала ў Архіў-музей літаратуры і мастацтва некалькі фота Дудара. Калі чарговы раз пошукі не далі плёну, усё ж рызыкнула яго набраць. Зняла жанчына. Я сказала: «Добры дзень. Я збіраю выбраныя творы Алеся Дудара». «Ой, як добра, - пачула ў адказ. - А ў мяне ляжыць рукапіс «Анегіна». Пасля гэткай размовы з пляменніцай паэта Лідзіяй Малінінай я заплакала... І дагэтуль лічу, што захаванне рукапісу, як і ўсіх яго рэчаў, папер, што не адабралі падчас вобшукаў, - подзвіг сям'і Дудара.</p>

<p><strong>Перевод врага народа передавали по репродукторам на весь Минск</strong></p>

<p>Кстати, это не преувеличение. Ведь, по сути, Анне Северинец удалось преодолеть очередной миф в нашей литературе. Не только о том, что перевод Дудара не сохранился, и еще и считавшуюся нерушимой истину, что «Евгения Онегина» первым перевел народный поэт Беларуси Аркадий Кулешов.</p>

<p>- Было так. Калі збіраліся святкаваць стагоддзе смерці Пушкіна ў 1937-м, па ўсіх савецкіх рэспубліках стварылі камісіі па перакладзе самых важных твораў Пушкіна на нацыянальныя мовы, - объясняет перипетии Анна Северинец. - У нас такую камісію ўзначаліў Купала. Канешне, пытанне, каму ён даручыць перакладаць «Анегіна», было самым вострым: ясна, што перакладчык увойдзе ў гісторыю. Мог Купала абраць і Пятра Глебку, і таго ж Куляшова, і Тодара Кляшторнага - моцных паэтаў тады яшчэ не ўсіх павыслалі. Але выбраў Дудара, які на той момант быў амаль персонай нон-грата ў публічнай прасторы, бо меў за плячмі высылку і турму як абвінавачаны па справе нацыянал-дэмакратаў. Але Купала вырашыў, што менавіта Дудар перакладзе лепш за ўсіх. Куляшову тады даручылі «Цыганаў», Глебку - «Гадунова».</p>

<p>Анна Северинец рассказывает, что Дудар перевал «Евгения Онегина» и триумфально читал свой текст в Доме писателя 18 октября 1937-го. Благодаря репродукторам его выступление слышали по всему Минску.</p>

<p>- А праз два тыдні яго арыштавалі - і ўсё. Беларускі «Анегін» тады не выйшаў - проста выдалі пушкінскі раман у вершах па-руску. Маўляў, не выдаваць жа пераклад ворага народа! Нагадаю, літаральна праз 10 дзён, у ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937-га (яе называюць Ноччу расстраляных паэтаў) Дудара расстралялі. Вядома, выдавецкі рукапіс знішчылі, згадкі пра тое, што ён пераклаў раман, адусюль выкрэслілі.</p>

<p>Это подсказывает, почему поиски по архивным материалам того периода оказались настолько трудными. Но это еще не конец истории.</p>

<p>- Адразу ж пасля арышту Дудара «Евгения Онегина» ўзяўся перакладаць Куляшоў, скончыў ён свой пераклад у 1941-м. Але пачалася вайна, рукапіс згарэў. У 1944-м Куляшоў вярнуўся ў Мінск і пераклаў твор Пушкіна наноў. У 1947-м пераклад выйшаў. І Куляшоў доўгія гады лічыўся першым і адзіным перакладчыкам. Хаця абсалютна ўсе ведалі, што першым пераклаў раман у вершах Дудар...</p>

<p><strong>ПОЧИТАЕМ?</strong></p>

<p><strong>Что скрыл в «Евгении Онегине» Кулешов и чего не постеснялся Дудар?</strong></p>

<p>Спустя несколько лет подробного исследования, а также сопоставления текстов переводов с оригиналом и появилась идея книги «Тры Анегіны». Причем это тот случай, когда интересны не только исторические детали, но и текстологические.</p>

<p>- Тры тэксты "Анегіна" побач - гэта такая бясконцая і захапляльная гульня ў сэнсы, - замечает Анна Северинец. - Пераклад непазбежна іх змяняе: асвятляе нябачнае, хавае неважнае, выпукляе нечаканае. З гэтай кнігай можна гуляцца бясконца, у кожным радку знойдзецца што-небудзь цікавае.</p>

<p>Так, цікава пры магчымасці назіраць два беларускія пераклады побач з хрэстаматыйным рускім арыгіналам - пытанне «нацыянальнасці» тэкстаў, выяўленай праз мову, асаблівасці светапогляду аўтара, мастацкую дэталь, архетыпічныя вобразы. Ці становіцца перакладзены тэкст фактам іншай нацыянальнай літаратуры? Ці можна «збеларусіць» "Анегіна" ці наадварот, перакладаючы на беларускую, пазбегнуць выразнага нацыянальнага каларыту арыгінала, калі такі маецца? Якую пазіцыю павінен займаць перакладчык: нацыянальную альбо наднацыянальную?</p>

<p>Пытанне гэтае непазбежна паўстае перад перакладчыкам пры працы з фразеалагізмамі: зрабіць кальку ці даць свой, яскрава народны, абарот? Пушкін піша: «Хоть иногда и сам впросак он попадался, как простак». «Попасть впросак» Дудар перакладае праз беларускую ідыёму «шыцца ў дурні», Куляшоў - праз кальку з рускай: «Хоць давялося быць не раз у дурнях і яму якраз». А як быць пры захаванні мастацкіх дэталяў (тое, што для рускага дудачка - для белруса жалейка, але можна ж захаваць і дудачку, тым больш што ў жалейкі выразная нацыянальная канатацыя)?</p>

<p>Ці такі прыклад пушкінскіх радкоў:</p>

<p><em>Татьяна пред окном стояла, На стекла хладные дыша...</em></p>

<p>У Дудара гэта ўжо не вытанчаная паненка - звычайная дзяўчына, што простанародна «хукае» на мёрзлыя шыбы. У Куляшова Таццяна далікатна на іх «дзьме». Здаецца, нічога выразна нацыянальнага, але ў парадыгме маладой беларускай літаратуры пачатку мінулага стагоддзя якая Таццяна больш наша: тая, што «дзьме», альбо тая, што «хукае»?</p>

<p>А вот еще несколько любопытных сопоставлений из книги.</p>

<p>- Як бачым, перад намі дзве выразна адрозныя стратэгіі перакладу - і, адпаведна, два розныя творы, - резюмирует Анна Северинец. - Іх суаднесенасць з арыгіналам, іх узаемадзеянні паміж сабой, залежнасць абранай стратэгіі ад адукацыі і самаадукацыі перакладчыка, ад тых палітычных умоў, у якіх яны перакладалі адзін і той жа тэкст - усё гэта тэмы будучых даследванняў, кожнае з якіх канчатковай мэтай мае, як мне падаецца, адну з самых цікавых задач, што стаяць перад літаратуразнаўствам: зразумець псіхалогію літаратурнай творчасці ўва ўсёй яе складанасці і супярэчлівасці. Але нават і без маштабных задач - якое гэта чыстае задавальненне: спасцігаць сусветы, пабудаваныя таленавітымі творцамі з самых звычайных слоў.</p>

<p><strong>А В ЭТО ВРЕМЯ</strong></p>

<p><strong>Загадка первой строфы</strong></p>

<p>Анна Северинец написала в своем Фейсбуке:</p>

<p>«Бацька мой (поэт Константин Северинец. - Ред.) пагартаў сігнал «Трох Анегіных», не ўтрымаўся і ўвязаўся ў спаборніцтва з Дударом і Куляшовым. Першыя чатыры радкі ў ягоным перакладзе загучалі так:</p>

<p><em>Мой дзядзя волю даў спакусе:</em></p>

<p><em>Калі з цяжкой хваробай злёг,</em></p>

<p><em>Ён паважаць сябе прымусіў,</em></p>

<p><em>І лепей выдумаць не змог.</em></p>

<p>Для параўнання варыянт Дудара:</p>

<p><em>Мой дзядзька правіл беззаганных, </em></p>

<p><em>Як не на жарты захварэў, </em></p>

<p><em>Узяў ён да сябе пашану, </em></p>

<p><em>І лепш прыдумаць не ўмеў. </em></p>

<p>А вось Куляшоў:</p>

<p><em>Мой дзядзька правіл без заганы,</em></p>

<p><em>Калі не жартам занямог, </em></p>

<p><em>Усіх прымусіў да пашаны</em></p>

<p><em>І лепей выдумаць не мог. </em></p>

<p>Нарэшце, арыгінал:</p>

<p><em>Мой дядя самых честных правил,</em></p>

<p><em>Когда не в шутку занемог,</em></p>

<p><em>Он уважать себя заставил</em></p>

<p><em>И лучше выдумать не мог.</em></p>

<p>Дарэчы, вось на гэтым прыкладзе бачна, што Куляшоў усё ж быў залежны ад папярэдняга перакладчыка і ягоных рашэнняў. Заганы-пашаны так і не пераадолеў».</p>