Тұзсыз ем-дәм ұстану
Пайдасы мен зияны туралы.
Біз күнделікті тұрмыста тұз бен қантты көп қолданамыз. Әрине, әр тағамның тұтыну мөлшеріне қарай пайдасы мен бірге зияны да бар. Бұл медицина ғылымында, халық тәжірибесінде баяғыда-ақ анықталған ақиқат. Соған қарамастан, үлкен де, кіші де ащыны да, тәттіні де көп пайдаланады. Әсіресе, ерлер мен әйелдер арасында тұздалған, сірке суы құйылған, бұрышталған басытқыларды, тағамдарды ұнататындар, тіпті оған құмартатындар көп. Мамандардың айтуынша, адамдар сәби, қарт шағында тұзды мейлінше аз тұтынуға тиісті. Осыған орай біз бүгін дәрігерлердің кеңесіне сәйкес тұзсыз ем-дәм қақында әңгіме қозғамақшымыз.
Өмірде артық салмақтан арылғысы келетіндердің бірқатары тұзсыз ем-дәм қолданып жатады. Сондай адамдардың кейбірімен сөйлесіп, бұл шараны қолдануға кімнің кеңес бергенін сұрағанымызда, әркімнен естігендерін айтып, мұның пайдалы, зиянды екенінен мүлдем хабары жоқ екенін жасырмай ортаға салды. Рас, біз де таныстарымыздан тұз бен қанттың «ақ ажал» («белый смерть») саналатынын естігенбіз. Оны оларға өзгелер айтыпты, содан енді мұны бізге айтып отырған көрінеді...
Ағза тұзсыз қалса
Тұз да адам ағзасына қажетті зат. Тек түрлі тағамдар арқылы ағзаға артық немесе өз мөлшерде тасымалданса, бұл адам денсаулығында жайсыздыққа жол беріп, сырқат туғызуы да мүмкін. Негізінен әрбір денсаулығы жақсы адам үшін тәулігіне қабылдауына болатын тұз мөлшері – 8 грамм. Ең тиімдісі, шамамен түрлі тағамдар мен азықтардан алынатын 3–4 грамм мөлшеріндегі тұз.
Егерде адам күнделікті өмірінде осыншалықты немесе одан да артық мөлшерде тұзды қабылдап жүрсе, тұзсыз ем-дәмді ұстанған кезде ағзасы күйзеліске түседі. Ағзасы белгілі бір мөлшердегі тұзға үйренген адам ем-дәмді жаңадан бастағанда ол оған ауыр соғады. Есте сақтайтын бір жағдай, ем-дәм ұстанғанда күнделікті ішіп-жейтін тағамға тұз салмаумен іс бітпейді, дейді мамандар. Табиғи азық-түліктер қатарынан да құрамында тұз жоқ түрлерін сауатты түрде іріктеп, таңдай білуіміз қажет. Өйткені, қызанақ, кәді, үрмебұршақ, шалғамда тұз болмаса, ем-дәм ұстанғанда қызылшаны, картопты т. б. тұзды дақыл, көкөністерді пайдаланбауымыз керек.
Тұзсыз ем-дәмнің әсері әркімге әрқилы. Егерде ем-дәм ұзаққа созылатын болса, адам ағзасында тұз бен натрийдің тапшылығы анық байқалатын болады. Ал, тұз бен натрий адам ағзасына қажетті мөлшерінен өте аз болса, жүрек-қан тамырлары жүйесінің жұмысы, асқорыту үдерісі бұзылады. Осы ем-дәмнің әсерінен жақсаруға тиісті зат алмасу үдерісі, керісінше, нашарлап, қауіпті сырқаттардың бой көтеруі ғажап емес.
Адам ұзақ уақыт бойы тұзсыз тамақтанатын болса, жүйке жүйесінің қалыпты жұмысы да өзгереді. Және де оны қайтадан қалпына келтіру оңай емес. Сол себепті, арықтау мақсатында ем-дәм ұстанғысы келгендер ең әуелі оның пайдасы мен зиянын салмақтап, дәрігерлермен ақылдасып барып, тиімді жағын ғана таңдағаны абзал.
Мамандардың кеңесіне назар аударсақ, тұзсыз ем-дәмнің зияндылығын азайту үшін оны қолданған уақытта да біз тұздан мүлдем бас тартпауымыз керек екен. Аз-аздан қолдансақ та жеткілікті. Ең бастысы, тұзды ас әзірлеу барысында емес, тағам пісіп, дайын болып қалған кезде немесе ыдысқа құярда оған салғанымыз дұрыс болып шықты. Себебі, сіз сорпа дайындағанда тұз салып, дәмін келтіргеніңізде тұзды мөлшерінен көп саласыз. Егерде ыдысқа құйып әкелгеннен кейін оған тұз себелейтін болсаңыз, тұзды азырақ салатыныңыз анық. Бұл дәлелденген ақиқат.
Олай болса, басқа тағамдарды әзірлеп, ішіп-жерде солай жасағаныңыз жөн-ақ.
Кез-келген ем-дәмді қолданғанда аз-аздап әрі жиі (кем дегенде 5 рет) әлденіп алған дұрыс болса, тұзсыз ем-дәм ұстанғанда да мұны естен шығармау қажет. Ас үлесі азырақ, алайда майсыз болсын, ащы болмасын. Сіздің айтуыңыз мүмкін: «Тұзсыз тағамның дәмі кірмейді», – деп. Дұрыс қой. Жалғыз-ақ, табиғаттың бай, ондағы өсімдіктерде, дақылдарда, жеміс-жидектерде, көкөністерде табиғи дәмдеуіштер мен астатымдардың да бар екенін, мұның кез-келген асыңыздың дәмін келтіре алатынын ұмытпаңыз.
Дәрігерлер тұзсыз ем-дәмнің ағзаға зияндылығын азайту үшін оны ұстанған кезде суды көбірек ішуге ақыл-кеңес береді. Шай мен кофені қоспағанда күніне 2 литр су ішу – қалыпты мөлшер екен, су таза, бұлақтың немесе қайнаған болғаны жақсы. Сұйықтық жетіспесе, ағзада зат алмасу үдерісінің жүруінің қиындайтыны, есесіне сусызданудың басталатыны белгілі. Мұндай жағдайда ағзадағы майлардың ыдырауы да болмайды. Яғни, су ағзада жеткіліксіз бе, ем-дәм де нәтижесіз. Бұл тұзсыз ем-дәмге қатысты.
Ұстанылатын тұзсыз ем-дәмнің мерзімі 14 күннен аспауға тиісті. Осы уақыт ішінде зат алмасу үдерісі қалыпқа келеді, асқазан тамақтану тәртібінің ерекшелігіне әдеттеніп, қабылданған тамақ мөлшері мен оның сіңірілуі қалыпты деңгейге түседі. Сөйтіп, мұнан әрі денедегі артық салмақ артық күш салмай-ақ, өздігінен азая бастайды.
Кім-кімге де тұзсыз ем-дәмнің ең тиімді түрі – диетологтың тағайындағаны. Маман ең бірінші адамның денсаулығын, ағза мүшелерінің жұмыс істеу деңгейін тексеріп алады да, осындай ем-дәм ұсынады. Есіңізде болсын, тұзсыз ем-дәм ұстануға ыстық ауа райында, үнемі спортпен айналысып жүргенде (спортшыларға) рұхсат берілмейді. Ағза белсенді жұмыс істегенде минералды заттарды, олардың ішінде тұзды да қажет етпейді ме, мұның сыры осы.
Емдәмнің пайдалы жақтары:
1. Тұзсыз емдәм әсіресе бүйрегі ауыратындар үшін пайдалы. Сол үшін тұзды қолданыстан біртіндеп азайта отырып, оны шектеп, мүлдем қолданбауға дейін жеткізу қажет. Сонда бүйрек ауыр жұмыстан арылғандай жеңілдейді.
2. Тұз қан қысымын арттырады. Қан қысымы жоғары адамдардың тұзды шектегені дұрыс. Тұзсыз емдәм ұстанып көріңіз.
3. Ағзада шоғырланған артық тұз денені ісіндіреді. Тұзсыз емдәм қабылдағанда – артық сұйықтықтар ағзадан шығып, дененің ісігі қайтады.
4. Зат алмасуды жақсартады, ішкі ағзалардың жұмысы жанданады.
Академик А. Покровский:
«Егер сіз семіздіктен зәбір шегіп жүрсеңіз: ...асқа тәбет шақыратын дәмдеуіш – бұрыш, қыша, сарымсақ пайдалану жарамайды. Әсіресе, алкоголь өте зиянды. Кейде бір рюмке алкогольдың өзі аурудың тамақтану режимін бақылауға бөгет жасап, дәрігермен бірге жүргізген көп күнгі жұмысты зая кетіреді. Ақыр соңында ағзада ылғалдың жиналуына көмектесетін тұз тұтынуды шұғыл азайту керек. Қатты семірген ауруға тұзсыз тамақ дайындалады, ол күніне 5 грамдай ғана тұз алады. Сонымен қатар, алуан түрлі көкөністерді, тым тәтті емес жемістерді көбірек жеу ұсынылады.
Жас көкөністер мен жемістердің калориялығы жоғары болмағанымен, көп мөлшерде жеген кезде салыстыра алғанда тезірек тоюға көмектеседі.
...Мүлдем тұзсыз диета деген болмайды, өйткені әрбір өнімде қандай да болсын мөлшерде минералды тұздар бар. Дәрігерлер әдетте «тұзсыз» диета деп ас тұзы күрт шектелген диетаны айтады. Аурулар тұзсыз пісірілген тағам, тұзсыз нан алады. Сөйтіп, хлорлы натрийдің мөлшері натуралды өнімнің құрамындағымен шектеледі.
Мұндай диета қан айналысы анық бұзылған жүрек-тамыр аурулары, сондай-ақ нефрит кезінде тағайындалады.
Дәрігерлер жиі ретте жүрек тамырларының, бүйректің көптеген аурулары кезінде, тіпті қан айналысы қатты бұзылмаған жағдайда да ас тұзын аз тұтынуды ұсынады. Мұндай ауруларға тамақтың өзінде бар тұзбен шектелу ұсынылады, тұзды басытқылар диетадан мүлдем шығарылып тасталады».
Біздің анықтама: адамға күніне 10–15 грамм ғана ас тұзы қажет. Бұл керекті тамақты пісіргенде пайдаланылатын натуралды өнімдердегі (3–5 грамм), нандағы (3–5 грамм), тамақ пісіруге қолданылатын (3– 5 грамм) және тамақтану үстінде қосымша себілетін тұздар есебінен қанағаттандырылады. Ал енді ересек адамға күніне 0,8 грамм кальций тұзы жетіп жатыр. Балалар мен жасөспірімдерге күніне керегі – 1–1,2 грамм, жүкті әйелдер мен бала емізетін аналарға – 1 грамм. Сүтте, сырда, сүзбеде, жұмыртқаның сары уызында, қара бидай нанында кальций көп болады. Жарты литр сүт немесе 100 грамм сыр ересек адамның кальцийге деген тәуліктік қажетін қанағаттандыратын көрінеді.
Минералды тұздарға бай өнімдерді пайдалану
«Тағам туралы толғау» («Қайнар», 1990) кітабынан: «...Тым тұзды тамақ жеуден тартыныңыз, қай жағынан алсаңыз да ол пайда келтірмейді. Жүрек-қан бүйрек ауырған кезде ас тұзы шектелген диетаға көшіңіз. Тамақта минералды тұздардың, әсіресе калий тұздарының тамаша көздері ретінде көкөністер мен жемістерді көбірек пайдаланыңыз».