“Олдинроқ тўхтатиш керак эди". Украин дипломати Путиннинг ядровий таҳдиди ҳақида
Россиянинг тажовузи Европа Иттифоқи ва бошқа Ғарб мамлакатлари томонидан кескин қораланди. Россияга кенг кўламли молиявий ва соҳавий санкциялар қўлланиб, мамлакат жаҳон молия бозорлари ва илғор технологиялардан узиб қўйилди. Бунга жавобан Путин 27 февралда Россия армиясининг тийиб турувчи стратегик кучларини “жанговар навбатчиликнинг фавқулодда тартиби”га ўтказишга, яъни ядровий қуролларни шай қилишга буйруқ берди.
Путин чиндан ҳам ядровий қуролини қўллаши мумкинми? Кимга қарши қўллайди? Бу таҳдид кимга қаратилганди, уни Украина ва Ғарбда қандай қабул қилишди? Айни шароитда Украина ва Россия музокара қила оладими?
Украинанинг АҚШдаги собиқ элчиси Валерий Чалий Путиннинг баёнотини “ваҳима” деб атайди ва “ядровий” таҳдид Украинага қаратилмаганини айтади. “Путин АҚШ президентини ва НАТОни курашга чорлади”, дейди дипломат.
– Путин Россиянинг тийиб турувчи кучларини “жанговар навбатчиликнинг фавқулодда тартиби”га ўтказиш ҳақидаги гапини қандай баҳолайсиз?
– Путин ваҳимага тушган ва бу асло хайрли ишора эмас. Кремлнинг ваҳимага тушиши яхшиликка олиб келмайди.
Айни чоғда бу Россиянинг блицкриги барбод бўлганини тан олишдир. Геббельсча пропаганда, тинимсиз ёлғонлар, сурбетларча баёнотлар бари чиппакка чиқди. Путин Украинани ва украин халқини йўқ қилиш учун ташланаркан, оқибатларни ўйламади. XXI асрда “ҳаммага даҳшат солиб, муродимга етаман” дея бу қадар таваккал қилиб бўлмайди.
Энди бўлса, охиригача бориш керак, чунки улар бошқача бўлишини тасаввурларига сиғдиришолмайди. Украина ўзини мудофаа қила олишини амалда кўрсатди, ҳамкорларимиз эса, ҳарқалай, уларнинг кемасини секин-асталик билан зарур йўналишга буришга қодирлигини намойиш этишди. Путин кўз ўнггида воқеаларни кўриб турибди – воқелик у тилаганига сира ҳам ўхшамайди. Шунинг учун ҳам у АҚШ президенти ва НАТО олдига қўлқопини ташлаяпти (дуэлга чақириш одатига ишора – Таҳр.).
– Демак, сизнинг-ча, Путин ядровий тийиб туриш кучларини жанговар шайликка келтириш билан Украинага ва украинларга таҳдид қилмаяптими?
– Албатта, йўқ. Ўз вақтида Совет Иттифоқи ядровий инқирозни (1961 йилдаги Кариб инқирозини – Таҳр.) яратган. Путин ҳам шундай қилмоқчи ва ғалаба қозонмаган тақдирда ҳам, тилаганига қисман эришишни ўйлаяпти.
Украина буни Путиннинг мағлубиятига оз қолди, деган маънода тушунди. Тўғри, Ғарбда бунақа таҳдидларга муносабат тамом бошқача, лекин бизга қанақа қуролдан ўлишнинг ҳеч бир фарқи йўқ. Мана, яқинда Киев яқинидаги нефть омборига бомба ташлашди, ўша атрофда экологик вазиятни ҳалокатли даражада издан чиқарди. Бу атай, одамларни қириш, жонидан тўйдириш учун қилинганини тушуниб турибмиз-ку. Болаларимизни қанақа қурол билан, қанақа ракета билан ўлдиришларининг нима қизиғи бор?
Албатта, бу мужда Украинага эмас. Бари очиқ-ойдин. Украина рус кемасига борар манзилини кўрсатиб қўйди. Жанглар давом этяпти. Қақшатқич жанглар. Кечалари ўт очишни кучайтиришмоқда. Тамом, Россия тушунди, умид қиламанки, Россия халқи ҳам англаб етади. Бироқ режалаш даражасида Кремль кетига ўтириб қўйганини фаҳмлади. Бунақа вазиятда нима қилишлари керак?
– Путин ростдан ҳам шартли “қизил тугма”ни боса олади, деб ўйлайсизми?
– Рационал ўйлайдиган бўлсак, бу таҳдид, албатта. Унинг буйруғи “шай туринглар”, дегани. Ғарбга мужда йўллаяпти: “Кўриб қўйинглар, мен ҳеч нимадан тоймайман”. Бу ерда разведка маълумотлари, аниқ ҳисоб-китоб ва вазият таҳлили керак бўлади.
Путинни аввалроқ тўхтатиш керак эди. Ҳозир жуда қийин. Салгина бўш кетсангиз, ютиб юборади. Мен ҳозир Украина тўғрисида гапираётганим йўқ.
– Дунёни ядровий зарбадан қандай ҳимоя қилса бўлади? Вазиятнинг қанақа ечими бор?
– Сиз Путиннинг ноғорасига ўйнаяпсиз. Қўрқяпсиз – улар айнан шунга умид қилишган. Урушни фақат – мудофаага ва кучга қарши куч билан олишишга тайёрлигингни кўрсатиб қўйиш билангина тўхтатиш мумкин. Ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимимизни кучайтириш қарори энг сўнгги дақиқагача олинмади. Украина осмонини тўсмади, ҳеч қандай превентив чораларни кўрмадик. Украинада ҳалокат бошланганидан сўнггина дунё сергак тортди ва украинлар қаттиқ турганини, мамлакатни жонлари борича ҳимоя қилаётганини кўриб ўзларига келишди.
Агрессорни тинчлантириш мумкин, деб ўйлади ҳамма. Ҳатто президент Владимир Зеленский ҳам Мюнхендаги хавфсизлик конференциясида шу ҳақда гапирди. Натижа нима бўлди? 2007 йилда Путин Ғарб оламига сиёсий уруш эълон қилганида қандай лоқайд қараган бўлсалар, Зеленскийнинг чақириқларига ҳам айни муносабат кўрсатилди.
Энди бўлса ядро уруши ҳақида сўзлашиб ўтирибмиз. Сизга кўнглимдагини айтаман: агарда Ғарб мамлакатлари бирлашиб, куч-қудратини кўрсатмаса, яқин орада уларнинг ҳаёти буткул ўзгариб кетади.
Бу шунчаки пўписа, дейишни хоҳлардим, чунки, Россияда ҳам бунақа бўлишини ҳеч ким истамайди. Қарорни Путин ёлғиз ўзи қабул қилмайди. Аммо мен Кремль ва Путин қандай ҳаракат қилишини тажрибамдан биламан. Қаршисида ўзига ишонган ва уни тўхтата оладиган кучни кўрганида у дарров тўхтайди. Украинага бостириб кирганида унинг режаси Украинани 48 соатда эгаллаб олиш эди, украинлар унга гулдасталар билан пешвоз чиқишини кутганди. Лекин ҳатто Путин ҳам назорат қила олмайдиган ҳолатлар бор. Бинобарин, фикримча, бу таҳдидлар ҳақида бош қотираётган одамлар вазиятни ҳушёрлик ва синчилик билан – қўрқувсиз, ҳис-ҳаяжонсиз баҳоламоғи керак. Эмоциялар на ҳарбийларга, на дипломатларга фойда келтиради.
– Гомелда ўтказилиши кутилаётган Москва-Киев музокараларидан бирон умидингиз борми (Суҳбат музокаралар бошланишидан олдин бўлган – Таҳр.)?
– Бизникилар Путиннинг музокара таклифини рад этмасликка қарор қилишди. Лекин олдиндан барча ультиматумларни рад этиб, ҳатто “мушкул вазиятда бўлсак ҳам сизнинг инжиқликларингизни кўтармаймиз”, деб айтишди. Ва бу дипломатлар даражасида учрашув бўлади – унда Украина тарафидан тажрибали дипломат Николай Точицкий қатнашади.
Президентлар музокараларида қатнашган киши сифатида сизга очиғини айтаман: руслар дипломатияни кўп ҳолларда ўз кучларини қайтадан тўплаш, вақтдан ютиш мақсадида қўллашади, натижага барибир ҳарбий йўл билан эришишни мақсад қилишади. Путин, мумкин қадар кўпроқ украинлар ўлсин, деб Минскда вақтни чўзган эди. Ўша музокаралар ёдимда: Украинада одамлар қирилаётган пайтда у роса ўзини роса тарозига солган, ҳафталар кетидан кунларни, кунлар кетидан соатларни чўзганди. Бу сафар ўша сценарий такрорланишидан қўрқаман.
– Музокараларда нималарни гаплашишлари мумкин? Келиша оладиларми?
– Биз нималар ҳақида гаплашишимиз мумкин? Бизда ҳарбий асирлар жуда кўп, Россиянинг крематорийли машиналари мурдаларни ёқиб улгура олмаяпти, бу ҳам реал вазият. Қанча асирлар касалхоналарда ётибди, уларни даволаяпмиз. Жуда кўп. Бу масалада ёрдам сўраб халқаро тузилмаларга мурожаат қилдик. Беларусларга берадиган саволларимиз бор, чунки Лукашенко қачон ўз ҳудудидан бизга ўт очишга рухсат беришини билмаймиз.
Келишиш мумкин. Агар бу аввалгидек бир тарафлама ультиматум бўлиб чиқмаса. Акси бўлса, афсуски, музокаралардан ҳеч қандай наф чиқмайди.
– Лоақал оташкесим бўлишига умид бордир, қисқа муддатга бўлса ҳам тинчлик ўрнатилар?
– “Қисқа муддатли” тинчликка ҳеч қанақа умид йўқ. Тинчлик ё бўлади, ё бўлмайди. Путинча тинчликни эса биз истамаймиз.