ШАЙТАНАТ… (79-қисм)

 

 

* * *

 

«Ҳосилбойваччани ўрган одамлари ушлаб кетгани»га Хонгирейни ишонтириши билан Ғилайга ҳожат қолмайди. Лекин унга қадар… Вақти-вақти билан Ғилайни кўриб туришга мажбур. Уни ҳар кўрганида қизининг шармандали ҳолати кўзи олдига келиб эзилаверади, эзилаверади… Бошқа чора йўқ. Тўпланиб турган йигитлар Асадбекни кўришгач, ўзга давлат бошлиғини шарафлашга ҳозирлангандай беихтиёр равишда саф тортишди.

Аслида ҳам шундай эди. Агар таъбир жоиз бўлса, Асадбек шайтанат оламидаги «ўзга давлат» раҳбари, йигитлар эса «мағлуб мамлакат»нинг фуқаролари эдилар. Мозий тилига кўчирилса, улар — қўмондонидан ажралган асирлар эдилар. Асирларнинг тақдирини эса ҳамиша ғолиб амирлар ҳал этганлар. Агар амирнинг кўнглига Яратган озгина инсоф, раҳм-шафқат солса, уларнинг молу жони омонда, йўқ эса талонда бўлганлари сир эмасдир.

Алҳол, агар Асадбек ақлига, қалбига зулм эгалик қилсами, чақмоқдай ёниб турган бир тўп йигит дақиқанинг ўзида бир тўп кулга, аниқроғи бир тўп мурдага айланишлари мумкин эди. Атрофни ўраб турган йигитларга биргина имо кифоя: биқинларига тиралиб турган тўппончалар чиқарилади-ю, тепкилар босилади. Айримлар «Оҳ!» дейишга ҳам улгуролмай қолишади. Сўнг… мурдалар машиналарга ортилади-ю, изсиз йўқотилади. Сўнг… бедарак кетганларнинг сони кўпаяди. Сўнг… кимдир ўғлига, кимдир эрига, кимдир акаси ёки укасига аза очишни ҳам, умид билан кутишни ҳам билмай йилларни армонда ўтказади…

Йўқ, ундай бўлмади. Гарчи Асадбекнинг оёқлари уни зулм сари етаклаган бўлса-да, инсон қони тўкилмади.

Асадбек йигирма қадамча берида тўхтаб, йигитларни кузатди. Аъёнлари унинг ёнида тек турганларича худди чуҳралардай атрофга олазарак қарашарди. Асадбек Ҳосилбойваччанинг йигитларига қараб, уларда бесаранжомлик бор ёки йўқ эканини аниқламоқчи эди. У томоннинг хотиржам турганини кўриб, аста юра бошлади. Аъёнлари эргашган эди, орқасига ўгирилиб, буюрди:

— Ҳайдар, Ғилайнинг ёнида тур. Маҳмуд, сен сал орқароқда юр.

Асадбек йигитлардан икки қадам берида тўхтади. Ана шу икки қадам оралиғидаги масофага сукунат суқулиб кириб ҳукмронлик ўрнатди. Кўзлар кўзларга тўқнашган ҳолда қотди. Аммо сукунатнинг ҳукмронлиги узоққа чўзилмади. Йигитларнинг чапдастроғи «Ассалому алайкум, Бек ака», деди-ю, қўлини кўксига қўйганича унга пешвоз

чиқди. Бошқалар ўйлаб ҳам ўтирмай, унга эргашишди. Уларнинг аксари янги ҳожалари билан қўшқўллаб кўришишди. Мана шу манзаранинг ўзиёқ «икки давлат» ўртасида ғолибнинг фойдасига битим имзоланганидан далолат эди. Асадбек улар билан кўришиб бўлгач, «иш кўнгилдагидай битди», деган хаёлда орқасига қайтмоқни ҳам ўйлади. Бу йигитлар ўз ҳожалари учун жон олишлари мумкин, аммо жон беришни истамайдиган тоифадан эди. Кеча оқшомда ҳожаларининг Асадбек уйига кириб кетганича қайтиб чиқмаганини улар билишарди. Кичик ҳожаларининг бу ҳолда туришининг ўзиёқ уларга чорасиз эканликларини, икки йўлдан бирини танламоқликлари зарурлигини англатарди. Асадбек келмасидан илгариёқ, улар кичик ҳожалари йўлини танлашган, ғолиблар қаршисида бичилган юввош қул либосига ўралган эдилар. Агар Асадбек кўринганида биров «Тиз чўкларинг!» деб буйруқ берсами эди, шубҳасиз тиз чўкардилар, буйруқ бўлса сажда қилишдан-да қайтмаган бўлардилар.

Асадбек улар орасида саросимани, норозиликни, ҳатто қаршиликни кутган эди. Йигитларнинг мутелик билан кўришишлари унинг учун кутилмаган ҳол бўлди. «Агар Ҳосил мени ўлдирганида менинг йигитларим ҳам унга шундай пойи-патак бўлишармиди?» деган хаёл кўнглини ғаш қилиб ўтди.

Кўришув маросими тугагач, йигитлар Асадбекнинг атрофида ярим доира ясадилар.

Тобелик аломати яққол сезилиб турса-да, Чувринди эҳтиётни шарт деб билиб унга яқинлашди. Ўнг қўли жигарранг чарм плаш чўнтагидаги тўппонча дастасини маҳкам сиқди.

— Ҳосил менинг энг қадрдон укахонларимдан, буни биласанлар, а? — деди Асадбек вазминлик билан. — Кеча у уйимга келиб бир илтимос қилди: узоқдаги бир жойда битадиган зарур иши бор экан. Ўзи бормаса иши битмас экан. У ёқда бир ой юрадими, икки ойми — Худо билади. «Замон нозик, болаларга кўз-қулоқ бўлиб туринг», деб илтимос қилди. Сизларга шу хабарни ўзим етказиб қўяй деб тўпладим. Ҳосилнинг кетганини сиз билан мендан бошқа ҳеч ким билмаслиги керак. Биров сўраса тушунтириб ҳам ўтирманг.

«Билмайман», денг — тамом! Кимнинг гапи бўлса, менга рўпара қилинг. Ҳосил келгунича, мана, Маҳмуджон акаларинг нима деса, шунга бўйсунасанлар.

Бу гапларни эшита туриб Кесакполвон бетоқатланди.

— Билиб қўй, — деди у Ғилайнинг биқинига тирсаги билан аста туртиб, — энг муҳими — ўшандан эҳтиёт бўл. Сен ўладиган бўлсанг ҳам шунинг қўлида ўласан.

— Патсан-ку бу, бўш келиш йўқ, — деди Ғилай менсимаган тарзда.

— Ақлинг бўлса, шу мишиқилардан қўрқ. Қовоқ калласига нима келса шуни қилади.

Ғилай «сеники маъқул» дегандай бош ирғаб қўйди.

Асадбек гапини охирига етказа олмади — йўтали тутди. Чувринди илдам равишда унинг ёнига келиб, гапини давом эттирди:

— Ўйлаб кўрларинг: сенларни зўрлаш йўқ. Ҳосил келгунича бирга ишлаймиз, десаларинг, гап йўқ. Кўнмасаларинг, яна ўзларинг биласанлар. Лекигин тухум босиб ўтирасанлар, писта қилиб юрасанлар. Ғиринг-пиринг деган гап чиқарсаларинг тухумларингни қуритаман.

— Эшитдингми? — деди Кесакполвон яна Ғилайни туртиб, — Ҳосил келгунича бирга ишлайсанлар. Кейин Ҳосил келиб, ўзи билан олиб кетади.

Ғилай «патсаннинг ўзини асфаласофилинга жўнатмай тағин!», демоқчи бўлди-ю, тилини тийди. Ҳар- ҳолда булар орасидаги муносабатни яхши билмайди. Ораларида совуқлик мавжуд дегани — бир-бирларига душман, деган гап эмас. Бугун бундай деб тўнғиллаб, эртага туғишгандан зиёда равишда апоқ-чапоқ бўлиб юрадиганлар камми дунёда?

— Қани, ўйладиларингми, нима дейсанлар? — Чувринди йигитлардан жавоб кутиб, уларга бирбир қаради.

— Юр, — деди Кесакполвон Ғилайга, — бир нарса деб қўй.

Ғилай унга эргашиб, тўдага яқинлашди-да, Чувриндига қўл узатди:

— Гап йўқ, окахон, — деди жилмайишга ҳаракат қилиб. — Акам «Бек акаларинг билан бирга туринглар», деганлар. Бошқача гап бўлиши мумкин эмас. Тўғрими? — у шундай деб йигитларига қаради.

— Гап йўқ, — деди Асадбек билан биринчи кўришган йигит. — Бошқалар ҳам тасдиқ ишорасини қилиб, Чувринди билан кўришиб чиқишди.

— Энди шошмаларинг, битта-битта гаплашаман, — деди Чувринди «битим имзолаш» маросими якунлангач. Асадбек бўлажак суҳбатда иштирок этуви шарт бўлмагани учун изига қайтди. Кесакполвонга «Юр» ҳам демади, «Сен қол», ҳам демади.

Кесакполвон бундан ўзича хулоса чиқариб, Чувриндининг ёнида қолди. Натижада «бирга-бир» суҳбатлашиш фикри амалга ошмади, суҳбат «учга-бир» тарзида бўлиб ўтди.

Чувринди ҳар йигитнинг зиммасидаги вазифасини сўраб билди. Ошиқча сўз айтмади.

Кўрсатма ҳам бермади. Кесакполвоннинг эса бу суҳбатдан кўнгли тўлмади. Ўзига зарур сир ололмади.

«Томонлар орасидаги музокара» якун топгач, Чувринди Асадбекнинг топшириғига кўра Ғилайга «Мен билан юрасан», деди. Ғилай бу амрга бўйсунмагандай Кесакполвонга қараган эди, у «Боравер, сени ўзим топаман», деган маънода имлаб қўйди.

Ҳамма тарқаганидан кейин ҳам Кесакполвон «Ялта»да бир оз турди. Бўлиб ўтган воқеаларни у яна фикр тарозуси паллаларига қўйди. Бузуқ тарозида нарса юз тортилсин, минг тортилсин — бир хил рақамни кўрсатиб тургани каби унинг ақл тарозуси ҳам ягона фикрни таъкид этарди: Асадбек билан Чувриндининг ҳаракатларида ўзига қарши ҳолатни кўрарди. «Ҳокимият» узил-кесил Чувринди қўлига ўтиб, ўзи четлатилгандай, ҳокимлик мартабаси эмас, мулозимлик балчиғи томон пасаяётгандай туюларди.

«Осонлик билан жон берадиган аҳмоқ йўқ!»

Кесакполвон шу қатъий қарор билан изига қайтмоқчи бўлиб шарт бурилди-ю, икки-уч қадам қўйгач, катта ит етаклаб келаётган йигитни кўриб, секинлашди. Кечаси бир сидра қор ёғиб ўтган бўлса-да, ҳали қишнинг ҳукм ўтказишига фурсат бор, демак, ит уруштириш мавсумига ҳали сал эртароқ эди. Бўрибосарнинг катталигидан эгаси қайиш ёки арқонга эмас, занжирга боғлабди. Йигит майдон ўртасидан келаётган Кесакполвонни сал четлаб:

— Ака, сал эҳтиёт бўлинг, одамга ташлаб қоладиган одати бор, — деди узрли оҳангда.

— Роса етказибсан-ку, а? — деди Кесакполвон итга тикилиб.

— Кўз тегмасин, деб қўйинг, ака, — деди йигит.

— Ҳа, ҳа, кўз тегмасин. Ҳали ёшга ўхшайди, а? Бу йил биринчи марта қўясанми?

— Бултур икки марта қўйганман.

— Ютганмиди?

— Йўқ, жуда ёш эди.

— Ҳозир зўри кимники?

— Аҳмадбой акамники. Чемпион-да.

— Бултурги гапми бу?

— Бу йил ҳам зўр. Ўтган оддих қўйишди.

— Вақтли бошлабсанларми бу йил?

— Одамлар соғиниб қолишган-да.

— Бугун қўймоқчимисан?

— Маслаҳатга қарайман.

Кесакполвон йигит билан гаплашиб турганда Ҳосилбойваччанинг йигитларидан бири унга яқинлашди.

— Ҳайдаржон ака, ишқивозлик борми? — деди у итга ишора қилиб.

— «Ми»сини олиб ташлаб гапир. Мен кўрган кучуквозликларни кўриш учун яна юз йил яшашинг керак. Кейинги пайтларда вақт бўлмади. Бўлмаса битта қўймас эдим.

— Бугун қолинг бўлмаса, зўрлари қўйилади.

— Шуни айтяпсанми?

— Бунинг гавдасига ишонманг. Пўк ҳали.

— Сен қаердан биласан?

— Биламан-да… Тирикчилик шу ерда, акахон, — деди йигит мийиғида кулиб.

— Бу ер… сенга қарайдими? — деди Кесакполвон ажабланиб.

— Ҳа… — деди йигит айбдор боладай ундан кўзини олиб қочиб.

Кесакполвон бу ер шу йигитга қарагани учун ажабланмади. Унинг таажжуби бошқа нарсага бўлди: бир вақтлар Асадбек гуллатган бу жой қачон, қанақасига Ҳосилбойвачча ихтиёрига ўтиб қолган экан? Бу жойга хўжайинлик қилишга тўла ҳуқуқ уларнинг ихтиёрида бўлгани ҳолда нечун эътиборсизлик қилдилар? Буни Асадбек биладими ё Маҳмуднинг хабари борми?

— Чўтал яхши тушиб турибдими? — деди Кесакполвон шуларни хаёлидан ўтказиб.

— Ёмон эмас.

— Сен фақат мен билан салом-алик қиласан, — деди Кесакполвон амр оҳангида.

— Гап йўқ, акахон, дилимдагини айтдингиз, — деди йигит итоат билан. — Бирпас қоласизми?

— Қоламан. — Кесакполвон шундай деб итга қаради.

— Унга қўйманг…

— Худди шунга қўяман, — деди Кесакполвон ўжарлик билан. — Таваккал: ё чикка, ё пукка. Сен ишингни билиб қилавер. Ҳозир келаман.

Кесакполвон ташландиқ боғ четида турган машинасига бориб пиёлага тўлдириб коняк қуйди-да, симирди. Қақшай бошлаган баданига роҳат югурди.

Ярим соат ичида бу ер гавжумлашди. Таъбир жоиз бўлса, «иш куни» бошланди.

Сомсачилар, ҳасипчилар буғ ўрлаб турган тоғораларини қўйдилар. Кабобчилар қўраларини ўрнатдилар. Эски, пачоқ «Запорожец»нинг юкхонаси очилди. Бутун мамлакат бўйлаб ичкиликка қарши кураш кетаётган дамда юкхонага терилган ароқ-конякларни кўз-кўз қилиш — қаҳрамонлик намунаси эди. Агар бирон киши келиб, «Сен партия қарорларини нега бузяпсан?» деса у бамайлихотир равишда «Бу ер партияга қарамайди, партиянгнинг қарори кўчанинг нарига бетида ўтади», дейиши мумкин. Агар даъвогар одам юқори идоралар номини ўртага қўйиб дағ-даға қилса, чораси осон — оғзи битта, нари борса иккита шиша билан ёпилади. Шунда ҳам кўнмаса, у ҳолда Ҳосилбойваччанинг йигити билан икки оғиз «ширин суҳбат» қуради. Сомсачига, ҳасипчига, ароқчига, хуллас, ҳаммасига фақат шу йигитнинг сўзи ўтади. Томоша тамом бўлгач, ҳаммалари у билан бир-бир сўрашиб, валинеъматлик қилаётгани учун миннатдорлик билдирадилар. Даромад мўмайроқ бўлган кунлари «отамсиз» дейишдан қайтмайдиганлар ҳам бор. Бугунги даромад ҳақида башорат қилишга ҳали эрта, лекин бир нарса аниқ — саломлашиш чоғида йигит уларга хўжайин ўзгарганини, шу боис «нархнаво» ошганини маълум қилади. Улар норозиликларини ичларига ютганлари ҳолда, шодиёналик белгиси сифатида яна юз сўмдан «суюнчи» чўзадилар.

Кесакполвон яна бир пиёлани бўшатгач, сомсачига яқинлашганда йигит пайдо бўлди.

— Закказ сомса, келинг ока, ғичча ёғ ейсиз, — деди сомсачи.

Кесакполвон у узатган сомсани олмоқчи эди, йигит уни нари бошлади.

— Бундан олманг, «оқ қўй»нинг ёғи ҳаммаси. Ҳасип ея қолинг.

— «Оқ қўй»ники бўлса зўр-да, қонни кўпиртиради, — деди Кесакполвон.

— Қўйинг, акахон, ҳасипдан енг, эгнингизга шим битиб бунақасини емагансиз, — йигит тенгдошларига айтиб юрадиган ҳазилини янги хўжасига беихтиёр айтиб юборди-ю, чўчиб, тилини тишлади. Унинг бахтига Кесакполвон бу оғир ҳазилга эътибор бермади.

Тўғри, бир ғижинди, аммо «Майли ўзини менга яқин олгиси келяпти. Яқин бўлаверсин, фойдаси тегади», деган фикр билан жавоб қайтармади.

Ҳасип олинди, ейилди. Ҳасипчи улардан пул умид ҳам қилмади.

Улар тамадди қилиб бўлгунларича майдон атрофи одамлар билан тўлди. Эски «Запорожец» атрофи, сомсачию ҳасипчилар атрофи ҳам гавжумлашди. Бири-биридан баҳайбатроқ итлар олиб келинди. Бунда ит уруштиришга ишқивозлар ҳам, шу баҳонада маишат қилиб кетадиганлар ҳам бор эди.

Бир соатча олдин муҳим масала ҳал этилган жойда энди итлар ўз муносабатларини ойдинлаштиришлари лозим эди.

Жангларнинг кўпини кўрган тажрибали итлар рақибларига беписанд қараб эснаб қўядилар.

Айримлари бетоқатланадилар. Бу майдонга энди келган итлар эса занжирларини узгудек бўлиб силтаниб, вовуллайдилар. Жанг кўрган итлар эса уларга жавоб қайтармайдилар, аксинча «Ўпкангни бос», дегандек қараб қўядилар.

Одамларнинг тайёргарлик ишлари — яъни, ким қайси итга қанча пул қўйиши аниқ бўлгач, ўртага даврабоши чиқди:

— Аҳмадбойникига ким қўяди? — деди у баланд овоз билан. Сўнг изоҳ тариқасида қўшиб қўйди: — «Чемпион»га ким қўяди?

Томошабинлар «Ўтган йилнинг зўри ҳисобланган «Чемпион ит»га ким қўяр экан?» деган мазмунда ўзаро баҳс бошладилар. Баҳслар ниҳоясига етмай туриб, ўртага Кесакполвонга маъқул бўлган итни етаклаб чиқишди. Сўнг майдонда «Чемпион» кўринди. У айтарли баҳайбат эмасди, силтанмасди, вовулламасди. Бўйинбоғи занжирдан эмас, оддий арқондан эди. У рақибига қараб «Важоҳатинг зўр-ку? Лекин мен сендай пўкларнинг кўпини кўрганман», дегандай ўтириб олди. Унинг бу қилиғи баъзи томошабинларга ёқиб, баъзиларига ёқмай қийқириб, ҳуштакбозликни бошлаб юбордилар.

Даврабоши ишора қилгач, аввал «Чемпион»нинг бўйинбоғи, кейин рақибнинг занжири ечилди. У ўлжасини бир сонияда янчиб ташлаш мақсадида югурди. «Чемпион» эса жойидан жилмади. Фақат рақиби яқинлашганда чаққонлик билан ўзини четга олди. Ўзини тўхтатолмаган рақиби гангиб йиқилгач, бир сакрашда бўйнидан тишлаб, булғалай бошлади. Баҳайбат итнинг эгаси келиб, уни ажратмоқчи бўлди. Тамошабинлар норозилик билан «Қоч, қўйиб бер!» деб бақирдилар. Ўртада Ҳосилбойваччанинг йигити пайдо бўлгач, «Чемпион»нинг эгаси итини ажратиб олди. Бундай ҳол бир неча марта такрорланди. Бундан «Чемпион» чарчадими ё орага ғирром аралашганини сезиб урушгиси келмай қолдими, ҳарҳолда сўнгги сафар сергаклигини йўқотди — рақиби унинг нақ жағидан тишлашга улгурди. «Чемпион»нинг эгаси итини ажратиб, мағлуб бўлганини маълум қилгач, норози хитоблар кучайди. «Чемпион»га ишониб пул тикиб, энди ютқизган ишқибозлар ит эгасини баралла сўка кетдилар. Ит эгаси атрофга хавотир билан аланглаб қўйиб, «Чемпион»ни — энди собиқ чемпионни етаклаб даврадан чиқди. Шу чиқиш асносида бир-икки мушт, орқасига бир-икки тепки еса-да, бошини хам қилганича жим кетаверди. Катта тикканлар ўйинга ким аралашганини англаб индамадилар. Бўлмаса ит егаси бир-икки тепки билан қутулмас эди.

Кесакполвон ихтиёр қилган эди, бу ернинг қоидаларини ҳам ўзгартириб юборди. Агар унинг хоҳиши билан баҳайбат ит ўрнига лайча қўйилганида ҳам «Чемпион»ни ютарди.

«Чемпион»нинг орқасида турган катта кучлар шунда ҳам дамларини ичларига ютиб қолаверар эдилар. Кесакполвон бу ҳолатдан мамнун бўлди. Бир неча соат илгари кўнглини босган ғубор бир оз тарқади.

Машинасига ўтираётганида йигит келиб чўнтагига бир даста пул солди.

— Керакмас, — деди Кесакполвон, — бугунги даромадинг — ўзингники.

— Бу даромадмас, акахон, ҳаппаи ҳалол ўзингизнинг ютуғингиз.

— Бу жой ўзингники, биров ғинг деса — менга айтасан.

— Раҳмат, акахон.

— Отинг нима?

— Рамз.

— Бўпти, ишингни қилавер.

Машина узоқлашгунга қадар ҳам Рамз қўл қовуштириб турди.

(давоми бор)

Тоҳир МАЛИК