Täjigistanda döwlet dilini ösdürmegiň täze maksatnamasy taýýarlandy
Täjigistanyň alymlary döwlet dilini geljek onýyllykda ösdürmek üçin maksatnamany kabul etmäge taýýarlaýarka, bilermenler täjik diliniň ulanylyş derejesi hem ony öwretmegiň meseleleri barada alada edýärler.
Dil hem terminologiýa baradaky komitet golaýda 2020 - 2030-njy ýyllar üçin, döwlet dilini ösdürmegiň täze Maksatnamasyny taýýarlady hem ony hökümetiň makullamagyna tabşyrdy.
Komitetiň başlygy Olimjon Muhammadjonzoda metbugat-konferensiýasynda eden çykyşynda, häzirki wagtda täjik dilini ösdürmek hem ony kämilleşdirmek üçin, täze maksatnamany kabul etmäge zerurlygynyň dörändigini aýtdy. «Täze Maksatnamanyň çäginde, tehnologiýanyň ösüşine laýyk sözlükleriň elektron görnüşlerini, döwlet dili boýunça okuw-gollanma kitaplaryny önümçilige ornaşdyrmagy nazarda tutýarys» diýip, Maksatnamanyň esasy ugurlaryny düşündirdi.
Muhammadjonzodanyň aýtmagyna görä, ýurduň çäginden daşarda ýaşaýan täjiklere ene dilini öwretmek Maksatnamanyň möhüm ugurlaryndan biri bolar hem-de täjik diliniň başga döwletlere ýaýramagyna ýardam eder. Onuň sözüne görä, Maksatnama täjik ýazyjylarynyň arhiwde bar bolan eserleriniň tekstini elektron görnüşde we onuň ýany bilen audioformatda, şeýle hem kitap şekilinde çykarmagy göz öňünde tutýar.
Dil hem terminologiýa baradaky komitetiň jogapkär işgärleri döwlet dilini ösdürmek hem ony goldamak üçin, täze Maksatnamany kabul etmegiň zerurdygyny aýdýan wagtynda, filologlaryň birnäçesi bu ugurda täjik diliniň ulanylyşyna ünsi güýçlendirmegiň möhümdigine ünsi çekýärler.
Täjigistanyň Milli uniwersitetiniň mugallymy Kutbiddin Muhtori häzirki wagtda studentleriň döwlet dilini öwrenmek meselesine sowuk-sala garaýandygyny aýdýar. Ol Azatlyk Radiosy bilen söhbetdeşlikde sosial ulgamlardaky we köçedäki dil ony göterijileriň hakyky derejesini görkezýär diýdi.
«Meselem, men mugallym hökmünde auditoriýa girip sapaga başlasam, hakykatdanam studentler edebi dili özleşdirmäge çalyşýarlar. Eger Döwlet diliniň güni bolsa, olar täjik diline guwanyp, ony goldamagyň zerurdygyny aýdýarlar. Bu meseläniň bir tarapy, ýagny resmi ýüzi, eger biz meselä düýplüräk girişip, sosial ulgamlardaky dile seretsek, köçe diline üns bersek, başga bir hakykaty görýäris. Täjik dilini ulanyjylar sosial ulgamlarda käbir meseleler boýunça jedele girenlerinde ýa bir zada düşündiriş bermeli bolanda, dili nähili ulanýandyklaryny görkezýärler. Olar üçin döwlet diliniň ähmiýeti ýok. Häzirki wagtda biz täjik diliniň iki dürli ulanyşyny görüp, ondan netije çykarsak, hakykaty hem galplygy deňeşdirip bileris» diýip, ol aýtdy.
Dil hem terminologiýa baradaky komitet täze Maksatnamany kabul etmek bilen döwlet dilini giňden ulanmaga hem bu ugurdaky bar bolan meseleleri çözmäge mümkinçilik dörejekdigini öňe sürýän wagtynda, täjik dilini öwreniji, Moskwadaky bilermen Umed Jaýhoni täze programmanyň bar bolan meseleleri çözmekden ötri diňe deklaratiw häsiýete eýe boljakdygyny aýdýar. Azatlyk Radiosy bilen gürrüňdeş bolanynda Jaýhoni: «Esasy bökdençlik – diliň ruslaşmagy, iş ýüzündäki dilde, döwlet edaralarynda hem köpçülikleýin habar serişdelerinde dil ruslaşýar» diýdi.
Täjigistanda döwlet dilini ösdürmegiň täze Maksatnamasy üçünji gezek kabul edilýär. Ilkinji Maksatnaman 1997-2000-nji ýyllar, ikinjisi 2012-2016-njy ýyllar üçin kabul edilipdi.
Dil hem terminologiýa baradaky komitetiň resmileriniň aýtmagyna görä, öňki kabul edilen iki Maksatnama iş kagyzlaryny terjime etmek, guramalarda hem edaralarda döwlet dilini ulanmak, milli azlykdakylaryň ene diliniň ösmegine ünsi çekmek, ýokary hem orta okuw jaýlarynda döwlet dilini öwretmek üçin şertleriň we mümkinçiligiň döredilmegini ýola goýmak ýaly meseleleri maksat edinipdi. Resmileriň sözüne görä, täze Maksatnama başga maksatlary göz öňünde tutýar.
Azatlygyň gürrüňdeş bolan bilermenleriniň birnäçesi öňki maksatnamalaryň göz öňünde tutulyşy ýaly amala aşyrylmadygyny aýtdylar. Şoňa görä-de täze Maksatnamanyň maksada laýyk boljakdygyna şübhe bildirýärler.
Kutbiddin Muhtoriniň aýtmagyna görä, häzir öwüt-ündewiň wagty däl, döwlet dili hökman goralmaly hem kabul edilen kada laýyklykda ulanylmaly. Onuň pikirine görä, eger ýaş ynsan täjik dilini düşünjeli ulanmagy başarmasa, özüniň işe alynmajagyna düşünen halatynda, olar dili öwrenmäge mejbur bolarlar. «Olarda ene dilini öwrenmäge içki zerurlyk dörär, diňe şeýle ýagdaýda döwlet dili ösüp biler» diýip, ol belleýär.
Ol şeýle hem mugallymlaryň sapak wagtynda edebi dili kadaly ulanmaýandygyny-da aýtdy. Şonuň üçinem ilkinji nobatda mugallymlaryň gepleýşinde edebi diliň kadalarynyň saklanmagy gerek, olar öz okuwçylaryna görelde bolmaly.
Täjik dilini ösdürmegiň hem onuň orfografiýasyny kämilleşdirmegiň meseleleri öňräkden bäri dowam edýär. Täjik dili 1989-njy ýylyň 22-nji iýulynda döwlet dili statusyna eýe bolupdy. Şondan bäri täjik diliniň ýazuw kadalaryna iki gezek garaldy.
Täjik diliniň dogry ýazuw kadalaryna soňky gezek 2011-nji ýylyň 4-nji oktýabrynda düzediş girizilipdi. Geçen ýyl Döwlet dili gününde ýurduň prezidenti Emomali Rahmon orfografiýa kadalaryndaky bulaşyklygy tankyt edip: «Biziň dilçi-alymlarymyz täjik diliniň orfografiýasynyň diňe ylmy işler üçin däl, eýsem iş ýüzünde ulanylmagy üçin gerekdigine, halkyň sowatlylyk derejesiniň ösmegine ýardam etmelidigine düşünmekleri zerur, şonuň üçin ol jemgyýetiň ähli gatlagyna düşnükli hem elýeterli bolmaly» diýdi.
Döwlet ýolbaşçysynyň şeýle tankydyndan soň, dil ugrundan bilermenler täjik diliniň orfografiýasynyň täze usullaryny işlemek meselesine girişdiler. Häzir olar «Täjik diliniň akademiki grammatikasyny» döretmek ugrunda işleýärler.
Material AÝ/AR-nyň Täjik gullugy tarapyndan taýýarlandy.