"ГIайби бухахь лардо". Нохчийчоь, Дагестан, ГIалгIайчоь – банкехь кIезиг ахча латтадо
2022-чу шеран жамIашца Оьрсийчоьнан цхьана вахархочунна догIург юхалерича (статистикана юкъахь ю аннекси йина ГIирма а, Севастополь а) бахархоша банке дуьллу ахча 259 эзар сом ду юккъерчу барамехь. Оцу гайтамца тIаьххьарчу меттигашкахь даим санна ю ГIалгIайчоь (13,6 эзар), Нохчийчоь (17 эзар), Дагестан (32,3), Кхарачой-Чергазийчоь (42 эзар). Оцу юкъанна стохкалерачу шарца дуьстича, дукха дацахь а, мел а алсамдаьлла хаало оцу регионашкахь банке дохку ахчанаш.
Уггар дукхаха кхиар билгалдаьккхина Нохчийчохь. Мехкан бахархоша шарахь гулдинчу ахчанан барам 23% лакхабаьлла, кхин а сов лакхара го цхьана Ненецкан автономин гонашкахь – 59%. ХIетте а банке дохкучу ахчанийн юккъера барам Нохчийчохь 15-ззар лахара буьсу йоллу пачхьалкхе хьаьжча.
Цул совнах, Къилбаседа Кавказан республикаш дикка тIаьхьа ю, шайца цхьаьна федералан гонашна юкъа йогIучу луларчу Ставропол-кIоштана. Банке дуьллу ахча юккъерчу барамехь 120 эзар сом ду Ставрополехь – иссоза бохург санна алсам ду и ГIалгIайчохь долчул, доьазза Дагестанехьчул а.
"Цхьа ши эзар дуьсу"
Оцу статистикан уггар а гуш долу бахьана хета – къоьлла а, лахара тIебогIу пайда а аьлла, тешна ву Дагестанера "Яблоко" партин куьйгалхо Эседов Альберт.
"Банках тешар-цатешар, йа и цахилар дац кхузахь дуьйцург. Иза доьзна хила тарло, бахархошна тIебогIу пайда, сурсатийн мах а оццул боллушехь, лахара хиларца. Доьзалехь бюджет йайаран структура а оцу регионашкахь муха ю аьлча, дукхахболу бахархой дагахь бац шайгарчу ахчанан цхьа дакъа банкашка охьадилла", - дуьйцу къамелдечо.
Къилбаседа Кавказан республикаша дуккхаъчу шерашкахь дIалоьцу рейтингашкахь тIаьххьара могIарш школехь хьехархоша оьцучу алапашца а, тIебогIучу пайданца а, иштта кхечу коьртачу социалан-экономикан кхиаран гайтамашца а. Эксперташа билгалдоккху, йаккхийчу федералан дотацеша Iаткъам ца бо бахархойн токхена а, хIума эца таро хиларна а аьлла.
"Оцу мехкийн бахархой дукха хьолахь къен бу, лаккхара чкъор доцург. Нах миска мел хуьлу а, ахчанаш банке кIезиг дохку", - билгалдоккху экономисто, географо Зубаревич Натальяс.
Дагестанан статистикан зерашца, регионера юккъерчу алапна а, бахархоша баттахь дойучу ахчанна а юкъахь башхалла ю кхо эазр гергга сом. Оцу юкъанна 2022-чу шеран 9 баттахь сурсаташна а, коммуналан хьашташна а республикехь дайина ахча 18 проценте лакхадаьлла.
"Банкан системех болчу тешамах а, динан факторх а дерг аьлча, Къилбаседа Кавказан регионашна леррина компанеша исламан банкингехула проекташ юкъайоху. Суна хетарехь, цо хьал башха ца хуьйцу, хIунда аьлча, бахархошна тIедогIучу рицкъанца хаалур дац иза. Ур-атталла официалан статистико а башха къайла ца хьо, хIора баттахь хьашташна ахча охьадиллинчул тIаьхьа мехкан бахархойн карахь ши эзар сом бен дуьсуш цахилар", - билгалдоккху Эседовс.
Белла нах
Оцу юкъанна, цу кепара статистика хIоттош ю бахархойн терахь дагардинчу ларарш тIехь. Зубаревича билгалдаккхарехь, Къилбаседа Кавказерчу мехкийн социалан-экономикан хьолана таллам бечу заманчохь лара деза оцу регионашкару демографаша тIейаздийриг а. Церан бараман мах хадабойла ю урхаллийн а, пачхьалкхан а статистикехь бIостаналла хиларца.
Масала, ГIалгIайчохь школашкарчу дешархойн терахь шозза лахара ду деша хан йолчу берийн терахье диллича. 2010-чу шеран ерриг Оьрсийчоьнан бахархойн лараршка хьаьжча, махкахь 130 эзар стаг вара 18 шарал лахара хенаш йолуш. Оцу юкъанна, дешаран министраллин хаамашца, 2012-чу шарахь дешархойн терахь 55 эзар стаг дара.
2020-чу шарахь хиллачу лараршца школе даха хан йолу бераш 130 эзар гергга дара. Ткъа меттигера дешаран министралла сецира 2014-чу шеран марсхьокху-баттахь дешархой багарбечуьра. Оцу хеначохь республикехь 57 эзар дешархо вара.
Росстатан а, Коьртачу банкан а информацица хIоттош ю банке дохкучу ахчанийн юккъерчу барамех рейтинг. Цундела тIейазбеш хиларна ларарш дечу хенахь жамIаш харцахьа гойту: демографийн мах хадорца, банке ахча диллар тIаьххьарчу могIаршкахь долчу Нохчийчохь, бахархой лоручу хенахь терахьаш совдаьхна хила тарло – 600 эзарна тIера 1,8 миллионе кхаччалц.
"Дерриг а дац иштта къен"
Кавказ.Реалиино хеттарш динчу эксперташа билгаладккхарца, банкан статистика харцйаро йаржайо низамехь йоцу бизнес а.
"Къилбаседа Кавказ – башха регион ю, къайлах экономика а лелош. Ма-дарра аьлча, кавказхойн хIусамашкахь хиллачарна гуш ду, статистикехь ю боху къоьлла цигахь цахилар: цIеношкара бахам, масала, Оьрсийчоьнан регионан шахьарал арахьа бехачу нехачул а тоьлаш хуьлу", - билгалдоккху политолого, "Либералан Оьрсийчоь" фондан кхеташонан декъашхочо Жаворонков Сергейс.
Зубаревич Натальяс чIагIдо, Къилбаседа Кавказан бахархой консервативе ю, царна гIолехь хета шайн ахча гIайби бухахь латтийча, хIунда аьлча, цуьнан доккхаха дакъа – формалехь доцуш тIедеана рицкъ ду. "Формалехь боцу пайда дукха тIе мел богIу, банке диллар кIезиг хуьлу", - дийцира къамелдечо.
2022-чу шеран стигалкъекъа-баттахь Оьрсийчоьнан Iедалхоша элира "низамехь доцург лелор" коьрта фактор ю Къилбаседа Кавказера регионашкара экономикан кхиарна доза деттарна аьлла. Федералан пачхьалкхан статистикан сервисо тIаьххьара динчу лараршца, Нохчийчохь а, ГIалгIайчохь а низамехь доцу гIуллакх лелочийн дакъа алсам дара болх бан хьакъ болчу нахал а. Дагестан (49,1%) а, ГIебарта-Балкхаройчоь (48%) а шайн ма-хуьллу герга ю оцу тIегIана.
" Ахча банке диллар – шайна билггал тIедогIу рицкъ гучудаккхар ду. Шуьгара ахча дIадаккха тарло. Итт шо хьалха, стабилехь долчу соьман курсо 10-12 процент шарахь пайда беш хиллачу хьолаца дуьстича, хIинцалера процент инфляцил а лахара ю, дIоггара пайден а ца хета. ЦIахь къайладаьккхина, мичча хенахь а схьаэца йиш хиларх тешам алсам бу", - дуьйцу Жаворонковс.
Къилбаседа Кавказехь банке ахча дилларан статистико гойту регионерчу бахархошна мел рицкъ тIедогIу а, и стенгара долу а, элира дерзош Зубаревича.
Нохчийчуьра а, Дагестанера а, ГIалгIайчуьра а, Къилбаседа ХIирийчуьра а, ГIебарта-Балкхаройчуьра а, Кхарачой-Чергазийчуьра а (иштта Алтайра а, Тывара а) "къона говзанчаш" кхечу меттигашка белхаш бан дIаболхахь царана "гIоьнна" ахчанаш даларх дийцира Оьрсийчоьнан Iедалша. 116 800 сом дала дагахь бара 35 шаре бовлазчу, Къилбан-Малхбузен, Уралан, Генарчу Малхбален, Сибирин регионашка балха хIуьттучу кегийрхошна.
Регионалан бюджетера ахча кIезиг дойучарах лерира Дагестан 2021-чу шеран жамIашца. Уггар а лахара ахчанаш дойучу итт регионашлахь нисйелира иштта Ставрополан кIошт, ГIебарта-Балкхаройчоь, Волгоградан а, Ростовн а кIошташ а.
Белхазалла йолчу Оьрсийчоьнан субъектийн пхийтта регионашлахь нисйелира Къилбан а, Къилбаседа Кавказан а ялх республика – юьйцурш ю официалехь бахархой мукъа ца хилийтаран центран чоьтехь болу болх бан хан йолу нах. Белхазалла хиларехь хьалхара меттигаш дIалийцира ГIалгIайчоьно а, Нохчийчоьно а.