Бексултанов Муса. Ирча Iуьйре

Бексултанов Муса

Ирча Iуьйре

Воккха стаг Къаьхьир, туька ларъеш, хехь вара, цу балхана динчу жимачу цIалгаI чохь буьйсанаш йохуш. ЦIалг туькана уллохь дара, геннара гуш, котамийн куьрк санна, жима а хиэташ, мелла а букар ца таьIча, дегI ма-дду хьаланисвала аьтто а боцуш: Къаьхьир ша лекха стаг а вара, ши метар гергга гIоьрташ.

Аьчкан пеш а лаьттара чохь, хих дуьзна ведар а дара, наштаран тас а долуш; вижа-гIатта аннех йина цхьа готто терхи а гуора.

Цу буса – аьхкенан буса, – маьркIаж-ламазана тIаьхьа, жимма дIатаьIна а Iиллина, кхин стогар ца латош, пхьуьйра ламазана корта а тоьхна, пеша мехкадаьттан тIадам Iанош, цIе хьалаоьзна, пеша тIе чайник а хIоттийна, пхьаьрсан аьрру гуола кIела гIортош, агIорваьлла, суьлхьа даккха волавеллачу Къаьхьирна, шен кора хьалхахула чекхволучу цхьана стагах бIаьрг кхийтира.

Стаг вехха – когел хьалха корта гучу а болуш, – меллаша чоьхьавелира, салам дала а вицлуш. Къаьхьир ша Iуьллучуьра хьалахиира, Iабдул-ВахIаб а вевзина.

 – Ахь хIун леладо, ва къонах, къу санна, тиэбаш, дуй, салам-Iалам а ма дац хьан?! – бегаш бира Къаьхьира, юха, Iабдул-ВахIаба шега делла салам схьаоьцуш, иза мара а воьллина.

 – Жимма луьйш-олуш, хьоьца хан йойур яр-кх, аьлла, сехьавели-кх со, Къаьхьир, хIокху аьхкенан заманахь, дIатаьIна а валале, Iуьйра-ламазана гIатта везаш ма-хуьлий, – элира Iабдул-ВахIаба, – чохь кхин хIума-м дац, йоккха стаг юй ирахь? – олуш, хьакха-хьакхалуш, хьалаваьлла, Къаьхьирна уллохь, терхи йисте охьа а лахвелла.

– ДIаIаш ю, дуй, йоккха стаг а, Алхьамдулиллахь, дика лела кху сохьта, – элира Къаьхьира, «цхазз»деш, кIежъяккха йолаелла чайник цIенкъа охьа а хIоттийна.

– Иза дика ду, иза дика ду, – сацавелира Iабдул-ВахIаб, ша хIун дийца деза вицвелча санна, шина куьйган пIелгаш вовшахтосуш, цхьанаэшшара корта а ластийна.

– ТIаккха, хIун ду хьо лелачухула, наха хIун боху? – иштта цхьа, хабаран зIе ца хадо санна, генаро хаьттира Къаьхьира, Iабдул-ВахIабехьа букъ а берзийна, пеша тIехь цхьаъ-м деш воллучу.

– ХIума дац... хIума ца боху... кIантера кхин хабара-м ца кхаьчна? – элира Iабдул-ВахIаба юккъехула, ша иза хIунда элира ца хууш, воха а воьхна.

– ХIара ду, ала, хIума дац кхин... бутт хьалха цхьа кехат-м деънера цаьргара, даьхнийн ферма еш ду шаьш, беа-пхеа баттахь довла там бу, бохуш, – жимачу чайник чу чай а тесна, басар доккхуш хьийзачохь вистхилира Къаьхьир.

Къаьхьирна товш стаг вара хIара Iабдул-ВахIаб, шена Дала деллачух тоам а беш, нехан воне-дикане а хIуттуш, элирий-бахарий, боху, цхьаболчу нехан долу и хабарш а доцуш, юьртарчу почтехь шен хьанала къахьоьгуш воллуш.

Баккхайчу нахаца хаза гIиллакх лелош стаг а вара ша: Дела хьан, аьлла, цкъа а и пенци схьаэца почте ваха ца дезнера кхуьнан а, цу йоккхачу стеган а...

Iабдул-ВахIаба шен белхало йоуьйтура кхеран пенци схьадохьуш, белхало дIасаяьлла хилча, ша а вогIуш, кхара куьг таIо деза кехат а хуьлуш шеца.

Мел воккха, къена я бохь тIе бохь баьлла тIеман баьчча хьо хиларх, хьайца лелочу гIиллакхо хьайл жимачуьн а жимха во-кх хьох – Iабдул-ВахIаб кхулла иттпхийтта шо жима а вара.

– ХIун боху шун газеташа, Iедало хIун дуьйцу? – хаьттира Къаьхьира, шега доттийта чай, бохуш, Iабдул-ВахIаб дуьхьалтийсалушшехь, шаьшшинна чай дотта а волалуш.

– Хьан доьшу уьш, и газеташ... гуттар а партина хестамаш, кхочушйина паланаш бен, цу тIехь дуьйцуш кхин хIума а ца хилча, – Iабдул-ВахIаба халла, велааьшна даран кеп йира, бIаьргийн хьажар цхьанаметта лацаделла а гуш.

– Иза а бу-кх цхьа болх тIаккха, шайн белхаш бийцар а, – хазийра Къаьхьира.

– Болх-м бара иза, нах хьийзабо-кх, дуьйцург цхьаъ а долуш, лелош дерг кхин а хуьлуш, – Iабдул-ВахIаба аьлча: – ХIан-хIа, хIета, хьо Iедале бакъдерг дийцита-м ца воллу, кIант! ТIаккха-м, хьо ваха, дийнахь сарралц цхьа а Iедал лаьттар ма дац хьуна, шен бакъдерг цо дуьйцуш хилча...

– Цундела хаддаза Афганистанера схьакхоьхьуш декъий ду-кх нехан керташка, кхара бакъдерг ца дуьйцу дела! – дуьххьара шена дийца луучунна тIе велира Iабдул-ВахIаб, ша беъна некъ – берза-берзо-о-ш, – цхьана хорша берзо дагахь, – беа бехк боцуш, таттабелла, цу халкъана коча а бахана, – олуш.

– Бехк боцчохь, дийна хилар а бехк ма бу, ва кIант... хьо хьераваьлла, дуй, дахка бехке хиллалц Iийча, цициг мацалла лийр ма ду! – велавелира Къаьхьир, бIаьлг болу шекар кераюкъе дуьллуш, цу тIе бIостанехьа Iайг бетта а волавелла.

– Схьагайтал, со хьажа цуьнга, – Iабдул-ВахIаба шен киснара мокха хьаладаьккхира, – кхуьнца дикох кагбала там бара и бIелиг... вуьшта, бакъдерг аьлча, атта-м и песок олу шекар хир дара вайшинна, – аьлла.

– Ахь хIун дуьйцу, ва кIант, хи малар санна, хIума ма дац хIара чай малар, дуй, хIара боккха болх а, боккха синкъерам а ма бу хуучунна, дера бу... хьалха, хаза, чайник чу хи дуттуш, хине кIеж а йоккхуьйтий, тIаккха басар а кечдой – цу юккъехула хьайн ойланаш а еш, – юха, этоне, дуй хьуна, дуй, и чай схьа а дуттуш, «тIоххехь» шекаран бIелигах кескаш а йохуш, уьш матта тIехь а ловзош, юха чайнах бехха къурд беш, дуй, иштта цхьа болх бу-кхи хIара, мискачу стеган синкъерам санна, дуй... виро, хи санна, «хир-тIур», аьлла, дIамолуш а доцуш.

– Эйт, маржа яI-кх, Къаьхьир, и Афганистан хьахаеллачуьра, аьлча, боху ас, ма доьналле лайра-кх Шалажерачу оцу цхьана галачо шен кIант цигара – Афганистанера – вийна цIавалор ...кIант цхьаъ бен а ца хиллера хьуна цуьнан... докъе дIа-м ца хьаьжира: – ХIоьттинарг Делан кхел ю, кхин хIумма а дац, – олуш, кадам схьа а эцна, нахе хаза хьал-де а хаьттина, дуьненан къамел дан волавелир-кх, – Хьенеха аьллера, Минеха дуьйцура, бохуш, –Iабдул-ВахIаба аьлча, Къаьхьир вист ца хуьлуш, ойланашка воьдуш санна, юха, метта а веъна: – Нахехь доьналлаш ма ду, Iабдул-ВахIаб, вай санна, кIезга хIумнаш ма яц нах, дуй, – олуш, корта а ластийна.

– Дера, Къаьхьир, берд хаьрцина, ши кIант а вийна – Органа чIожаца некъ боккхуш хиллера уьш, – кешнашка дIадахьа кечдина Iуьллучу оцу шен шина кIентан декъишна тIехь лаьттина да гина ма ву хьуна со, дера ву!

БIаьргех охьа хинтIадам тешна а ца богIура цу ден, дийна волуш санна, цу шинца хаза къамел а дина: – ДIаэца ший а! – аьлла, декъий дIа а эцийтина, сехьа а ваьлла, охьахиир-кх, эхартехь пайдехь хиндолу цхьацца хIума хьахадайша вайна, шайна хуучо, – олуш.

 – ХIай-хIай! – элира Къаьхьира, «хIаъ-хIаъ» бохуш санна, корта хьала-охьа ластийна, кхин вист ца хуьлуш, саца а сецна.

 – Цу дийнахь, Къаьхьир, цу дийнахь ца хиллачу доьналлах, цул тIаьхьа дан хIума а-м дац хьуна, дешначу наха дийцарехь... хьуьлла лакхахь Iийначу Сулайман Денин кIант, Iай, лам чохь, шен карах топ яьлла, вала а велла, буса- Iуьйкъахь дакъа цIа а кхаьчча, кхано – зударийн гIар а, нехан белхар а жимма лах а далийтина, – дакъа долчу чоьхьаваьллачу Денас, дIаэцал тIера шаршо, аьлла, шаршо дIа а айяйтина, шен кIентан ерзинчу белшах а, пхьаьрсах а бIаьрг кхетча: – Дай-ваший вала хьан, ондаваьлла а ма хилла хьо-м! – элир-кх цо, Къаьхьир, кхин вист а ма ца хилира, дIа аравелир-кх, хаза хьала а нисвелла.

 – ЭхI маржа, дукха хилла-кх уьш, Iабдул-ВахIаб, дукха гина-кх вайна, дуй, Казахстан а тоьар яра хIара дуьне ца лера, кху наха вуьтуш хилча, кхара вита-м ца вуьту, бала баьхкина боцуш санна, дуьненах каеттачу... цхьа кхиниг дийцахь вайна, Iабдул-ВахIаб, дуй, валанза-м, Дела воцург, вер вацара, – элира Къаьхьира, чайнах къурд беш, стака буйнахь а сацийна.

– Дуьсур долуш ду-кх хIара, Къаьхьир, хIуъа дийцича а, жима вара, аьлла, хьо тIаьхьа а вуьтур воцуш, воккха вара, аьлла, хьалха а ца воккхуш...

Дала шен-шена елла раж ю-кх хIора а стагна... жима вара хьуна Довтагирин Ахьмадан кIант, кхечу махкахь, Урал олучу хи чу а вахна, велла цIа валийна волу.

Цу дийнахь, и дакъа цIа кхаьчча, Ахьмадца дакъа долчу чувелира со... Ахьмада, докъана уллохь саца а сецна: – Маржа, кIант яI-кх, дегаондо дIаяьккхи-кх ахь вайшинна, дегаондо йий-кх ахь хьайца! – элира-кх цу дийнахь, кхин багара дош а ца долуш, – Iабдул-ВахIаба аьлча, Къаьхьир жимма хьакхавелира, цхьаъ-м дагадеъча санна, кIелдIашхула ВахIабехьа хьажар а кхоьссина.

Буьйса, юкъал тIех а яьлла, дикка Iуьйренга лестинера, хIара шиъ цхьацца дуьйцуш Iашшехь, седарчий гIеххьа аз а луш. Беттан серло а даьллера гена, гергахь хилла бутт а жимлуш. Iабдул-ВахIаб хIета а цхьацца дуьйцуш вара, дукхахьолахь, белла нах а буьйцуш, Къаьхьира – ца ваьлла – наггахь юкъе дош а хIоттош.

Масехазза чай а мелира, Къаьхьира дуьненан къамел долошшехь, IабдулВахIаб,– волу-волу-у-ш – юха а шечунна тIе а волуш: – Элистанжарчу Буолин воI кхелхинчу тезета, кху вайн юьртара Хожа-Ахьмад, БайIелий, читода Халид а эцна, вахнера со, Къаьхьир, цхьа иттех шо хьалха. Суна хIетталц гина стаг вацара и Буола. ГIерачу дегIахь, цIен бос а болуш, хаза тамехь стаг хиллера Буола ша.

ДIагIуо, аьлла, тхо дIа а хьедина, тхоьца машена тIе схьавеара Буола. Сан накъостий юха а кадаме дешнаш а аьлла, шайна халахетар дийца хIоьттича: – Кхин кIант, аьлла, хIума-м дера дацара иза, делахь а, жимма вай аьллачунна тIехь-м вара, – элира Буолас, юьхь тIе велар дадош, юха, цул тIаьхьа...

– Ва, Iабдул-ВахIаб, собар дехьа цкъа, хьо белла нах буьйцуш ма ву суна тховса хаддаза... кхин хIума-м дац цигахула?! – Къаьхьир цIеххьана шеквелира, IабдулВахIаба ша – вуьгу-вуьгу-у-уш – цхьана хIуманна тIе вуьгуш вуйла хиъна, садеIа а соцуш.

– ВоI воцуш ву-кх, Къаьхьир... воI велла-кх хьан! – мохь иккхира IабдулВахIабе, бIаьргех хиш хьовдале, аьлла, Къаьхьир схьа мара а вуллуш.

МIаьргонаш яхъелира, шераш санна, озалуш. – Наха-м ца..., – Къаьхьиран аз дегийра.

– ХIан-хIан, дог иккхина... Тийналла лацаелира, дуьненах экха санна, ден иэсехь хан а хьаьвзаш: цкъа бер гуш, юха жима стаг, тIаккха гIеметта волу къонах а...

– Ваша хилахь суна тахана, вошалла дехьа, Iабдул-ВахIаб... йоккхачу стагана дуьхьал хIоттахь! – Къаьхьира аьлча, Iабдул-ВахIабан бIаьргех охьа хинтIадамаш керчира, цхьа-цхьацца керчаш, меллаша охьа, юха «жож», аьлла, ерриг юьхь а тIадош.

– Петар-Бухера, малх бузале, новкъа бевлла уьш, Къаьхьир... телеграмма кхечира сарахь, – Iабдул-ВахIаба, киснара схьадоккхуш, дуткъа-деха кехатцуьрг къевлира шен буйнахь. НIаьна кхайкхира, орца даккха санна, буьйсанах дакъош деш.

Моллин аз а иккхира: «АллахIу Акбар – хезаш, – АллахIу Акбар» Iуьйра-ламазе хIоьттина ши къонах а лаьттара, – маржа! – ден кийрахь цхьанхьа жоьжахати а кхехкаш, ден даг чохь – хастам а Далла, кху ирчачу Iуьйранна собар шена деллачу!

2015-2018 шш.