Μια νέα εποχή διάδοσης των πυρηνικών όπλων;
Η απειλή των πυρηνικών όπλων δεν περιορίζεται πλέον ούτε καν υποτυπωδώς από αμοιβαία συμφωνημένους κανόνες και αποδεκτούς κανόνες συμπεριφοράς. Αντιθέτως, επιστρέφει εκδικητικά, σπρώχνοντάς μας όλους στο χείλος της αβύσσου.
Για πρώτη φορά από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου τα πυρηνικά οπλοστάσια αυξάνονται. Οι συνομιλίες για τον έλεγχο των εξοπλισμών έχουν σταματήσει και οι περισσότερες συμφωνίες έχουν λήξει ή έχουν αποδυναμωθεί τόσο, ώστε να έχουν χάσει κάθε αξιοπιστία. Ακόμη χειρότερα, η πυρηνική ρητορική γίνεται ολοένα και πιο απειλητική και τα πυρηνικά κράτη πιο απροκάλυπτα συγκρουσιακά.
Ας εξετάσουμε ορισμένες ανησυχητικές εξελίξεις του 2025: τον πυρηνικό εκφοβισμό του ρώσου προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν με άξονα την Ουκρανία· την απειλή του αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ να επαναλάβει τις δοκιμές πυρηνικών όπλων· την κατασκευή στρατηγικών πυρηνικών πυραύλων στην Κίνα, τη μεγαλύτερη παγκοσμίως από τη δεκαετία του 1960. Και, το πιο δυσοίωνο, σχεδόν το ξέσπασμα πολέμου μεταξύ δύο πυρηνικών κρατών, της Ινδίας και του Πακιστάν, τον Μάιο.
Αυτές οι τάσεις απέχουν πολύ από τους στόχους της Συνθήκης Μη Διάδοσης των Πυρηνικών Οπλων (NPT) του 1968, που έχει στόχο να απαλλάξει τον κόσμο από τη διαρκή απειλή του αυτοαφανισμού. Απαιτεί από όλα τα συμβαλλόμενα μέρη να αποκηρύξουν τα πυρηνικά όπλα και να υποβάλουν τις πυρηνικές τους δραστηριότητες σε επιθεωρήσεις της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας. Υποχρεώνει επίσης τα πέντε αναγνωρισμένα κατά την υπογραφή της ως πυρηνικά κράτη (Κίνα, Γαλλία, Ρωσία, Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ) να απαλλαγούν από τα όπλα τους και να επιτύχουν πυρηνικό αφοπλισμό. Με 191 κράτη – μέλη, η NPT είναι σχεδόν καθολική. Ωστόσο τέσσερις από τις πέντε εξαιρέσεις – Ινδία, Πακιστάν, Ισραήλ και Βόρεια Κορέα – είναι πυρηνικά κράτη (η πέμπτη είναι το Νότιο Σουδάν).
Η NPT υποτίθεται ότι θα ενισχυόταν με άλλες συμφωνίες, αλλά τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν όπως είχε προγραμματιστεί. Από το 1972 και μετά, οι δύο μεγάλες πυρηνικές δυνάμεις, η Ρωσία (και προηγουμένως η Σοβιετική Ενωση) και οι ΗΠΑ, που αντιστοιχούν από κοινού στο σχεδόν 90% του παγκόσμιου πυρηνικού οπλοστασίου, συνήψαν σειρά διμερών συμφωνιών για τον περιορισμό του αριθμού και των τύπων των πυρηνικών κεφαλών και συστημάτων παράδοσης. Ομως μόνο μία από αυτές, η συνθήκη New START του 2010, παραμένει σε ισχύ και πρόκειται να λήξει τον Φεβρουάριο.
Τα πυρηνικά κράτη όχι μόνο δεν έχουν αφοπλιστεί, αλλά κατέχουν περισσότερες από 12.000 πυρηνικές κεφαλές. Περίπου 4.000 είναι εγκατεστημένες σε πυραύλους και αεροσκάφη, με περίπου 2.000 σε υψηλή ετοιμότητα και ικανές για εκτόξευση μέσα σε λίγα λεπτά. Ακόμη χειρότερα, και τα εννέα πυρηνικά κράτη επενδύουν εκ νέου στον «εκσυγχρονισμό» των οπλοστασίων τους.
Εχοντας απογοητευτεί από την έλλειψη προόδου ως προς τον πυρηνικό αφοπλισμό στο πλαίσιο της NPT, η πλειονότητα των μη πυρηνικών κρατών υιοθέτησε τη Συνθήκη Απαγόρευσης των Πυρηνικών Οπλων (TPNW), που τέθηκε σε ισχύ το 2021. Επιδιώκει να απαγορεύσει τα πυρηνικά όπλα και την καταστροφή των υπαρχόντων. Ενώ 74 χώρες την έχουν επικυρώσει, κανένα από τα εννέα πυρηνικά κράτη δεν έχει ακολουθήσει το παράδειγμά τους. Οι ΗΠΑ, η Βρετανία και η Γαλλία υποστήριξαν ότι η πυρηνική αποτροπή «ήταν ουσιαστική για τη διατήρηση της ειρήνης στην Ευρώπη και τη Βόρεια Ασία για πάνω από 70 χρόνια». Παρ’ όλα αυτά, επανέλαβαν τη δέσμευσή τους στον αφοπλισμό, βάσει της NPT.
Στο όχι πολύ μακρινό παρελθόν, η αρχική πεντάδα των πυρηνικών κρατών συνεργαζόταν για την αποτροπή διάδοσης των πυρηνικών όπλων στη Βόρεια Κορέα, το Ιράκ και το Ιράν. Ωστόσο η Βόρεια Κορέα τελικά αποχώρησε από την NPT και το Ιράκ δέχθηκε εισβολή από έναν συνασπισμό «προθύμων» υπό την ηγεσία των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου, με ψευδή προσχήματα ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν είχε όπλα μαζικής καταστροφής. Στην περίπτωση του Ιράν, η συμφωνία με τα πέντε πυρηνικά κράτη κατέρρευσε όταν η πρώτη κυβέρνηση Τραμπ αποχώρησε, το 2018. Στη συνέχεια, παρότι η IAEA ανέφερε ότι δεν υπάρχουν «αξιόπιστες ενδείξεις για εν εξελίξει, μη δηλωμένο δομημένο πυρηνικό πρόγραμμα» στο Ιράν, το Ισραήλ και η δεύτερη κυβέρνηση Τραμπ προχώρησαν σε αεροπορικές επιδρομές κατά της ιρανικής πυρηνικής υποδομής, δολοφονώντας ιρανούς πυρηνικούς επιστήμονες.
Αλυσιδωτή αντίδραση
Παρά τις δηλώσεις και διαβεβαιώσεις των αρχικών πέντε πυρηνικών κρατών ότι τα οπλοστάσιά τους είναι αποκλειστικά για αμυντικούς σκοπούς και ότι «ένας πυρηνικός πόλεμος δεν μπορεί να κερδηθεί και δεν πρέπει ποτέ να διεξαχθεί», ορισμένα έχουν αρχίσει να υπογραμμίζουν την αξία των πυρηνικών όπλων και να ασπάζονται «το δίκαιο του ισχυροτέρου». Ο ρώσος πρώην πρόεδρος Ντμίτρι Μεντβέντεφ, για παράδειγμα, προειδοποιεί ότι «η ήττα μιας πυρηνικής δύναμης σε έναν συμβατικό πόλεμο μπορεί να πυροδοτήσει έναν πυρηνικό». Ομοίως, ο αμερικανός υπουργός Αμυνας Πιτ Χέγκσεθ δήλωσε πρόσφατα: «Στρέφουμε το Πεντάγωνο και την αμυντική βιομηχανική βάση σε κατάσταση πολεμικής ετοιμότητας».
Σε αυτό το τεταμένο νέο περιβάλλον, ορισμένοι σύμμαχοι των ΗΠΑ αρχίζουν να αμφιβάλλουν για την αξιοπιστία της αμερικανικής πυρηνικής «ομπρέλας». Στην Ιαπωνία, αν και η θέση της είναι εδώ και καιρό ότι δεν θα αποκτήσει πυρηνικά όπλα, εντείνεται η συζήτηση για το πώς μπορεί να αμυνθεί σε έναν πιο επικίνδυνο κόσμο. Ανάλογος προβληματισμός επικρατεί και στη Νότια Κορέα. Στη Γερμανία, ο καγκελάριος Φρίντριχ Μερτς δήλωσε ανοιχτός σε συνομιλίες με τη Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο για «κοινή χρήση» πυρηνικών όπλων στην Ευρώπη, προς ενίσχυση της «αμερικανικής ασπίδας».
Οι γεωπολιτικές εξελίξεις οδηγούν στη σταδιακή διάλυση – αν όχι σε κατεδάφιση – της διεθνούς αρχιτεκτονικής για τη διατήρηση της ειρήνης και της ασφάλειας. Η ισχύς που προσφέρουν όπλα ικανά να αφανίσουν τον πολιτισμό σε ελάχιστο χρόνο μετατρέπεται στον απόλυτο ρυθμιστή της διεθνούς πολιτικής. Το μήνυμα είναι ότι, αν θέλεις την απόλυτη εγγύηση ασφάλειας, πρέπει να έχεις τη βόμβα· και ότι, αν την έχεις, μπορεί «να τη βγάλεις καθαρή». Οι εξελιγμένες τεχνολογίες, συμπεριλαμβανομένων των αυτόνομων όπλων, και οι παγκόσμιες εντάσεις έχουν οδηγήσει τον κόσμο σε ένα εξαιρετικά επικίνδυνο σημείο. Ποτέ δεν υπήρξε μεγαλύτερη και πιο επείγουσα ανάγκη για διάλογο, οικοδόμηση εμπιστοσύνης μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων, ένα σύστημα βασισμένο σε κανόνες και νέες προσπάθειες αφοπλισμού.